«جام جم» در گفت‌وگو با رئیس گروه سیاست‌گذاری ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو بررسی کرد
ایران ستاره جهانی نانو
ایران در دو دهه اخیر در حوزه نانو خوش درخشیده است. فعالیت‌‌های کشورمان در این خصوص تقریبا از سال ۱۳۸۲ با تشکیل ستاد ویژه توسعه نانو و تصویب سند راهبردی در دولت کلید خورد. به‌عنوان بخشی از نتیجه این سرمایه‌گذاری می‌توان به انتشار بیش از ۱۰هزار مقاله توسط محققان ایرانی در سال ۲۰۲۴ و کسب رتبه ششم جهانی اشاره کرد.
در حوزه تجاری‌سازی نیز از سال ۱۳۹۵ تا پایان ۱۴۰۲، فروش داخلی نانوداروهای ضدسرطان به ۸۷۰۰میلیارد ریال رسیده و با جایگزینی نمونه‌های وارداتی، از خروج بیش از۱۲۶میلیون دلار ارز جلوگیری شده است.صادرات این داروها نیز ۱۲میلیون دلار درآمدزایی داشته است. در ادامه برای واکاوی جزئیات این دستاوردها و سیاست‌های پی شرو، با دکتر مجید صاحبی‌نژاد، رئیس گروه سیاست‌گذاری ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو، به گفت‌وگوی تفصیلی پرداخته‌ایم.
مسیر سیاست‌گذاری و توسعه فناوری نانو در ایران از کجا آغاز شد و این مسیر چگونه توانست از آموزش و پژوهش تا صنعت و تجاری‌سازی، زنجیره‌ای منسجم از پیشرفت ایجاد کند؟
آغاز مسیر نانو در ایران به سال ۱۳۸۲ بازمی‌گردد؛ زمانی که با تشکیل «ستاد ویژه توسعه فناوری نانو» و تصویب «سند راهبرد آینده» در هیأت دولت، جهت‌گیری روشنی برای توسعه این حوزه ترسیم شد. هدف اصلی، قرار گرفتن ایران در میان کشورهای پیشرو و بهره‌گیری از نانو برای خلق ثروت و ارتقای کیفیت زندگی مردم بود. طی ۲۰سال گذشته و با اجرای دو سند ملی، حرکت کشور از مرحله پژوهش به‌سوی توسعه فناوری و تجاری‌سازی شتاب گرفت. اکنون نیز در دهه سوم پیشرفت نانو تا افق ۱۴۱۲،تمرکز بر اثرگذاری اجتماعی و اقتصادی این فناوری، توسعه صادرات و نقش‌آفرینی نانو در زندگی روزمره مردم است. در کنار این سیاست‌گذاری کلان، شبکه‌ای از برنامه‌های متنوع آموزشی، پژوهشی و فناورانه شکل گرفت که همچون زنجیره‌ای به‌هم‌پیوسته، اکوسیستم دانش را به اکوسیستم نوآوری و در نهایت به اکوسیستم کسب‌وکار پیوند داد. از آموزش نزدیک به ۲میلیون دانش‌آموز و ایجاد بیش از ۹۰آزمایشگاه تخصصی در سراسر کشور تا تربیت بیش از ۴۵هزار متخصص در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، بستر انسانی و علمی نانو در کشور گسترش یافت. نتیجه آن رشد چشمگیر علمی ایران است به‌طوری‌که محققان ایرانی در سال ۲۰۲۴ با انتشار بیش از ۱۰هزار مقاله، رتبه ششم جهان را کسب کردند.
در حوزه فناوری و صنعت چه دستاوردهایی داشته‌ایم؟
در این حوزه تنها در پنج سال اخیر بیش از ۷۰۰پروژه توسعه فناوری و محصول مورد حمایت قرار گرفته و در قالب طرح «توسعه درون‌زا» بیش از ۱۶۰طرح تحقیقاتی در شرکت‌های صنعتی اجرا شده است. امروز ایران با تولید بیش از ۱۸۰۰محصول نانویی و ساخت بیش از ۳۳۰دستگاه پیشرفته داخلی گام مهمی در حوزه تجاری‌سازی برداشته است.
درعرصه استاندارد ومالکیت فکری نیزدستاوردها قابل توجه است.۳۶۹پتنت نانو دردفاتر بین‌المللی ثبت شده، ۱۸۳ استاندارد ملی تدوین شده و ایران در تدوین ۱۲استاندارد جهانی نقش مستقیم داشته است. این مجموعه اقدامات، ایران را در جمع پنج کشور برتر دنیا در استانداردسازی نانو قرار داده است. در‌واقع آنچه مسیر نانو در ایران را متمایز کرده، ترکیب سیاست‌گذاری پایدار، پرورش نیروی انسانی، توسعه زیرساخت و حمایت از نوآوری است؛ الگویی که با ثبات مدیریتی و برنامه‌ریزی مستمر توانسته زنجیره علم، فناوری وصنعت رابه‌هم پیونددهدوالگویی الهام‌بخش از سیاست‌گذاری فناوری در کشور ارائه کند.
ستاد توسعه فناوری نانو چگونه ایده‌های دانشگاهی را به محصولات تجاری تبدیل می‌کند؟
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سیاست نانو در ایران، استفاده از زنجیره‌ای از برنامهها و ابزارهای متنوع برای پیوند اکوسیستم دانش با اکوسیستم نوآوری است به‌گونه‌ای که پژوهش‌های دانشگاهی بتوانند مسیر روشنی تا بازار طی کنند. پایه این زنجیره، شبکه‌ای با حدود ۱۵۰مرکز علمی و پژوهشی درکشور است که باحمایت ستاد نانو،وزارتخانه‌های علوم، بهداشت وبنیاد ملی علم، بستر شکل‌گیری ایده‌های فناورانه را فراهم می‌کنند.درمرحله بعد،ستاد نانوباطراحی سازوکارهای هدفمند، این ایده‌ها را شناسایی و تیم‌های پژوهشی توانمند را برای ورود به مسیر تجاری‌سازی پشتیبانی می‌کند.
یکی از برنامه‌های شاخص، حمایت از اساتید محصول‌محور است؛ طرحی که در آن گروه‌های تحقیقاتی حول اعضای هیأت علمی متمرکز بر موضوعات تخصصی و دارای انباشت دانش شکل می‌گیرند و با بهره‌مندی از حمایت‌های مالی، مشاوره‌ای و دسترسی به خدمات شبکه آزمایشگاهی و آموزش‌های تجاری‌سازی، مسیر توسعه فناوری و ورود به بازار را طی می‌کنند. در سال گذشته ۵۵تیم تحقیقاتی محصول‌محور با محوریت اعضای هیأت علمی در این برنامه مورد حمایت قرار گرفتند.
در ادامه، تیم‌های نوپا با کمک ستاد می‌توانند نمونه اولیه محصول را توسعه دهند، دانش فنی و پتنت‌های خود را ثبت و مدل کسب‌وکار خود را اعتبارسنجی کنند، قراردادهای انتقال فناوری منعقد و در صورت نیاز، شرکت فناور تأسیس نمایند. در گام بعد، برنامه صنعتی‌سازی برای تسهیل فرآیند افزایش مقیاس می‌تواند احتمال موفقیت این شرکت‌های نوپا را افزایش دهد.
به دنبال اجرای این برنامهها تاکنون چه محصولاتی در کشورمان تولید شده است؟
این زنجیره سیاستی تاکنون به تولید طیف گسترده‌ای از محصولات در حوزه‌هایی چون سلامت، انرژی، کشاورزی، آب و محیط زیست انجامیده است؛ محصولاتی مانند نانوداروهای ضدسرطان، نانوکاتالیست‌ها و سامانه‌های نانوحباب که از دل
پژوهش‌های دانشگاهی برخاسته و امروز در بازارهای داخلی و خارجی حضور دارند.
تاکنون چه تعداد محصول ایرانی موفق به دریافت گواهی نانومقیاس شده‌اند و کدام حوزه‌ها بیشترین استقبال بازار را به خود اختصاص داده‌اند؟
تاکنون بیش از ۱۸۰۰محصول نانوی ساخت ایران پس از ارزیابی دقیق در واحد ارزیابی و نظارت محصولات نانو، موفق به دریافت گواهی نانومقیاس شده‌اند. این محصولات که توسط بیش از ۴۰۰شرکت در ۱۵حوزه صنعتی از جمله عمران، حمل‌ونقل، نفت، پتروشیمی و سلامت تولید می‌شوند، سهم فزاینده‌ای در بازار فناوری کشور دارند. از میان آنها می‌توان به رنگ‌ها و پوشش‌های ضدخوردگی و خودتمیزشونده، نانوکاتالیست‌ها، سامانه‌های نانوحباب و نانوداروهای ضدسرطان اشاره کرد. در کنار رشد محصول، بیش از ۲۲۰خط تولید صنعتی بر پایه تجهیزات نانوی ساخت ایران راه‌اندازی شده که برخی از آنها مانند خطوط تولید نانوالیاف، پوشش‌های سخت و سامانه‌های نانوتصفیه به کشورهای پیشرفته‌ای نظیر کره‌جنوبی، چین و مالزی صادر شده‌اند؛ دستاوردی که نشان می‌دهد ایران در فناوری نانو صادرکننده دانش فنی و تجهیزات پیشرفته است.
با توجه به این مسأله پس ایران باید در بازار نانو هم سهم مناسبی داشته باشد.
از منظر اقتصادی، حجم بازار محصولات نانوی ساخت ایران در سال ۱۴۰۲ حدود ۶۲هزار میلیارد تومان برآورد شده است که حدود ۱۴۵میلیون دلار آن (بیش از ۹درصد) به صادرات اختصاص دارد. این محصولات به بیش از ۵۰کشور جهان صادر شده‌اند و ایران اکنون جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر منطقه‌ای در بازار نانو تثبیت کرده است.
از دستاوردهای شاخص ایران در حوزه سلامت هم بگویید.
یکی از حوزه‌های اثرگذارفناوری نانو درکشور، بخش سلامت وبهداشت است؛ به‌ویژه در توسعه نانوداروهای ضدسرطان که در سال‌های اخیر توانسته‌اند بخش قابل توجهی از نیاز کشور به نانوداروهای وارداتی را تأمین کنند. این دستاورد، علاوه بر ارتقای توان فناورانه کشور، تأثیر مستقیمی بر کاهش هزینه‌های ارزی و بیمه‌ای نظام سلامت داشته است. به‌طور مشخص از سال ۱۳۹۵ تا پایان سال ۱۴۰۲، فروش داخلی نانوداروهای ضدسرطان به حدود ۸۷۰۰میلیارد ریال رسیده است و با جایگزینی این داروها به‌جای نمونه‌های وارداتی، از خروج بیش از ۱۲۶میلیون دلار ارز جلوگیری شده در حالی‌که صادرات آنها در همین بازه زمانی حدود ۱۲میلیون دلار بوده است. افزون بر این، کاهش چشمگیر قیمت نانوداروهای داخلی نسبت به نمونه‌های خارجی باعث صرفه‌جویی معادل ۱۲هزار میلیارد ریال در هزینه‌های بیمه درمانی شده است. در حال حاضر نیز برنامه توسعه ۹پلتفرم دارویی پیشرفته در دستور کار قرار گرفته است. با تأمین مالی و اجرای این برنامه زمینه تولید حداقل ۲۵داروی نوین را فراهم می‌سازند که در صورت واردات، بیش از یک میلیارد دلار هزینه ارزی سالانه به کشور تحمیل می‌کنند در حالی‌که با ظرفیت بومی، دستیابی به آنها با حدود یک‌دهم هزینه امکان‌پذیر است. علاوه بر اثرات اقتصادی فوق، با تولید این داروهای پیشرفته در داخل کشور و عرضه با قیمت‌های بسیار پایین‌تر، عملا دسترسی طیف بسیار وسیع‌تری از مردم کشور به روش‌های درمانی پیشرفته فراهم شده است که از منظر عدالت اجتماعی بسیار بااهمیت است. این دستاوردها نشان می‌دهند نانوفناوری در ایران نه‌تنها ابزاری برای ارتقای سطح فناوری صنعت داروسازی است بلکه به‌صورت ملموس در کاهش هزینه‌های سلامت و افزایش دسترسی بیماران به داروهای پیشرفته نیز نقش‌آفرین بوده.
فناوری نانوحباب از جمله فناوری‌های نوظهور کشور است. این فناوری چگونه توسعه یافته و چه ظرفیت‌هایی برای کاربرد ملی دارد؟
فناوری نانوحباب ازمیانه دهه۱۳۹۰به‌عنوان یک فناوری نوظهورشناسایی شد وستاد توسعه فناوری نانوآن رادر چارچوب سیاست‌های توسعه فناوری مورد حمایت قرار داد. از همان ابتدا، این فناوری از مرحله پژوهش و توسعه تا تجاری‌سازی و تولید صنعتی به‌صورت نظام‌مند دنبال شد و امروز ۸شرکت ایرانی صاحب این فناوری در مقیاس صنعتی هستند.
نتایج طرح‌های اخیر نشان می‌دهد نانوحباب بهره‌وری رادرحوزه‌هایی مانندتصفیه فاضلاب،کشت گلخانه‌ای و آبزی‌پروری به‌طور چشمگیری ارتقا داده و ظرفیت قابل توجهی برای کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری و جاری، صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی ایجاد کرده است. براساس تحلیل‌های ستاد توسعه ملی این فناوری می‌تواند با اجرای سه بسته سیاستی محقق شود:
بسته اول مربوط به افزایش ظرفیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب کشور است. با تجهیز ۲۸۰تصفیه‌خانه موجود به نانوحباب، می‌توان روزانه ۲میلیون متر مکعب ظرفیت تصفیه فاضلاب اضافه کرد. این اقدام با سرمایه‌گذاری حدود ۵همت، ۹۶درصد کمتر از هزینه احداث تصفیه‌خانه‌های جدید تمام می‌شود و معادل صرفه‌جویی ۱۱۸.۵همت است. فناوری نانوحباب در تصفیه‌خانه‌هایی مانند قیطریه، تاکستان، شهرک‌های صنعتی یزد و زنجان و همچنین تصفیه‌خانه‌های آب شرب ساوه و گلپایگان موفقیت خود را به تایید مراجع تخصصی رسانده است.
بسته دوم مربوط به افزایش بهره‌وری گلخانه‌های هیدروپونیک در کشور است. با تجهیز ۲۰۰۰هکتار گلخانه هیدروپونیک به این فناوری، می‌توان سالانه ۶۰هزار تن محصول گلخانه‌ای اضافه کرد. این اقدام ضمن کاهش مصرف سالانه بیش از ۴میلیون متر مکعب آب و ۱۲۰گیگاوات ساعت برق، حدود ۹۰درصد کمتر از هزینه احداث گلخانه‌های جدید تمام می‌شود. فناوری نانوحباب پیشتر در بیش از ۱۵۰هکتار گلخانه کشور آزمایش شده و افزایش تولید به اثبات رسیده است.
بسته سوم، افزایش تولید آبزیان سردابی است. با تجهیز ۱۰درصد مزارع پرورش آبزیان به فناوری نانوحباب، می‌توان ۵۰هزار تن تولید آبزیان اضافه کرد. این اقدام ضمن دوبرابر کردن تراکم استخرها و بهبود ضریب تبدیل خوراک، حدود ۸۰درصد کمتر از هزینه احداث استخرهای جدید تمام می‌شود و صرفه‌جویی معادل ۲۲.۱همت دارد. فناوری نانوحباب در بیش از ۲۰مزرعه آبزی‌پروری کشور به‌کار گرفته شده واثربخشی آن توسط مراجع تخصصی ازجمله سازمان شیلات تایید شده است. در مجموع، تحقق نتایج هدف‌گذاری‌شده نیازمند هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی واتخاذ تدابیر مناسب برای بهره‌گیری مؤثر از فناوری نانوحباب است. این فناوری نمونه‌ای روشن از تبدیل پژوهش ونوآوری به اثرات ملموس اقتصادی و اجتماعی در مقیاس ملی است.
برای ادامه پیشرفت فناوری نانو در کشور، چه اقداماتی لازم است و نقش دستگاه‌های اجرایی چیست؟
فناوری نانو زمانی می‌تواند اثر واقعی خود را در صنعت و زندگی مردم نشان دهد که نهادهای دولتی و وزارتخانه‌ها نقشی فعال در به‌کارگیری آن داشته باشند. مشارکت دستگاه‌هایی مانند وزارت صمت، نفت، نیرو، جهاد کشاورزی و بهداشت، شرط اصلی ورود محصولات نوآورانه نانو به بازار و تحول در صنایع است. برای نمونه، استفاده از سامانه‌های نانوحباب‌ساز در تصفیه‌خانه‌ها می‌تواند بیش از ۵۰مگاوات صرفه‌جویی انرژی ایجاد کند و به‌کارگیری نانوکود اوره تا ۱۲هزار میلیارد تومان در یارانه‌ها صرفه‌جویی به‌همراه دارد.ستاد نانو نیز با ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌ها، این مسیر را تسهیل کرده اما تحقق کامل منافع اقتصادی و اجتماعی نانو، نیازمند مشارکت گسترده‌تر دولت و شرکت‌های بزرگ است. در عین حال، تداوم سرمایه‌گذاری دولتی در نانو حیاتی است. تجربه کشورهای پیشرو نشان می‌دهد حمایت مالی منظم از این حوزه سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌ای است که به افزایش ارزش افزوده، کاهش وابستگی، ایجاد اشتغال و توسعه صادرات فناورانه منجر می‌شود.
مسیر سیاست‌گذاری و توسعه فناوری نانو در ایران از کجا آغاز شد و این مسیر چگونه توانست از آموزش و پژوهش تا صنعت و تجاری‌سازی، زنجیره‌ای منسجم از پیشرفت ایجاد کند؟
آغاز مسیر نانو در ایران به سال ۱۳۸۲ بازمی‌گردد؛ زمانی که با تشکیل «ستاد ویژه توسعه فناوری نانو» و تصویب «سند راهبرد آینده» در هیأت دولت، جهت‌گیری روشنی برای توسعه این حوزه ترسیم شد. هدف اصلی، قرار گرفتن ایران در میان کشورهای پیشرو و بهره‌گیری از نانو برای خلق ثروت و ارتقای کیفیت زندگی مردم بود. طی ۲۰سال گذشته و با اجرای دو سند ملی، حرکت کشور از مرحله پژوهش به‌سوی توسعه فناوری و تجاری‌سازی شتاب گرفت. اکنون نیز در دهه سوم پیشرفت نانو تا افق ۱۴۱۲،تمرکز بر اثرگذاری اجتماعی و اقتصادی این فناوری، توسعه صادرات و نقش‌آفرینی نانو در زندگی روزمره مردم است. در کنار این سیاست‌گذاری کلان، شبکه‌ای از برنامه‌های متنوع آموزشی، پژوهشی و فناورانه شکل گرفت که همچون زنجیره‌ای به‌هم‌پیوسته، اکوسیستم دانش را به اکوسیستم نوآوری و در نهایت به اکوسیستم کسب‌وکار پیوند داد. از آموزش نزدیک به ۲میلیون دانش‌آموز و ایجاد بیش از ۹۰آزمایشگاه تخصصی در سراسر کشور تا تربیت بیش از ۴۵هزار متخصص در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، بستر انسانی و علمی نانو در کشور گسترش یافت. نتیجه آن رشد چشمگیر علمی ایران است به‌طوری‌که محققان ایرانی در سال ۲۰۲۴ با انتشار بیش از ۱۰هزار مقاله، رتبه ششم جهان را کسب کردند.
در حوزه فناوری و صنعت چه دستاوردهایی داشته‌ایم؟
در این حوزه تنها در پنج سال اخیر بیش از ۷۰۰پروژه توسعه فناوری و محصول مورد حمایت قرار گرفته و در قالب طرح «توسعه درون‌زا» بیش از ۱۶۰طرح تحقیقاتی در شرکت‌های صنعتی اجرا شده است. امروز ایران با تولید بیش از ۱۸۰۰محصول نانویی و ساخت بیش از ۳۳۰دستگاه پیشرفته داخلی گام مهمی در حوزه تجاری‌سازی برداشته است.
درعرصه استاندارد ومالکیت فکری نیزدستاوردها قابل توجه است.۳۶۹پتنت نانو دردفاتر بین‌المللی ثبت شده، ۱۸۳ استاندارد ملی تدوین شده و ایران در تدوین ۱۲استاندارد جهانی نقش مستقیم داشته است. این مجموعه اقدامات، ایران را در جمع پنج کشور برتر دنیا در استانداردسازی نانو قرار داده است. در‌واقع آنچه مسیر نانو در ایران را متمایز کرده، ترکیب سیاست‌گذاری پایدار، پرورش نیروی انسانی، توسعه زیرساخت و حمایت از نوآوری است؛ الگویی که با ثبات مدیریتی و برنامه‌ریزی مستمر توانسته زنجیره علم، فناوری وصنعت رابه‌هم پیونددهدوالگویی الهام‌بخش از سیاست‌گذاری فناوری در کشور ارائه کند.
ستاد توسعه فناوری نانو چگونه ایده‌های دانشگاهی را به محصولات تجاری تبدیل می‌کند؟
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سیاست نانو در ایران، استفاده از زنجیره‌ای از برنامهها و ابزارهای متنوع برای پیوند اکوسیستم دانش با اکوسیستم نوآوری است به‌گونه‌ای که پژوهش‌های دانشگاهی بتوانند مسیر روشنی تا بازار طی کنند. پایه این زنجیره، شبکه‌ای با حدود ۱۵۰مرکز علمی و پژوهشی درکشور است که باحمایت ستاد نانو،وزارتخانه‌های علوم، بهداشت وبنیاد ملی علم، بستر شکل‌گیری ایده‌های فناورانه را فراهم می‌کنند.درمرحله بعد،ستاد نانوباطراحی سازوکارهای هدفمند، این ایده‌ها را شناسایی و تیم‌های پژوهشی توانمند را برای ورود به مسیر تجاری‌سازی پشتیبانی می‌کند.
یکی از برنامه‌های شاخص، حمایت از اساتید محصول‌محور است؛ طرحی که در آن گروه‌های تحقیقاتی حول اعضای هیأت علمی متمرکز بر موضوعات تخصصی و دارای انباشت دانش شکل می‌گیرند و با بهره‌مندی از حمایت‌های مالی، مشاوره‌ای و دسترسی به خدمات شبکه آزمایشگاهی و آموزش‌های تجاری‌سازی، مسیر توسعه فناوری و ورود به بازار را طی می‌کنند. در سال گذشته ۵۵تیم تحقیقاتی محصول‌محور با محوریت اعضای هیأت علمی در این برنامه مورد حمایت قرار گرفتند.
در ادامه، تیم‌های نوپا با کمک ستاد می‌توانند نمونه اولیه محصول را توسعه دهند، دانش فنی و پتنت‌های خود را ثبت و مدل کسب‌وکار خود را اعتبارسنجی کنند، قراردادهای انتقال فناوری منعقد و در صورت نیاز، شرکت فناور تأسیس نمایند. در گام بعد، برنامه صنعتی‌سازی برای تسهیل فرآیند افزایش مقیاس می‌تواند احتمال موفقیت این شرکت‌های نوپا را افزایش دهد.
به دنبال اجرای این برنامهها تاکنون چه محصولاتی در کشورمان تولید شده است؟
این زنجیره سیاستی تاکنون به تولید طیف گسترده‌ای از محصولات در حوزه‌هایی چون سلامت، انرژی، کشاورزی، آب و محیط زیست انجامیده است؛ محصولاتی مانند نانوداروهای ضدسرطان، نانوکاتالیست‌ها و سامانه‌های نانوحباب که از دل
پژوهش‌های دانشگاهی برخاسته و امروز در بازارهای داخلی و خارجی حضور دارند.
تاکنون چه تعداد محصول ایرانی موفق به دریافت گواهی نانومقیاس شده‌اند و کدام حوزه‌ها بیشترین استقبال بازار را به خود اختصاص داده‌اند؟
تاکنون بیش از ۱۸۰۰محصول نانوی ساخت ایران پس از ارزیابی دقیق در واحد ارزیابی و نظارت محصولات نانو، موفق به دریافت گواهی نانومقیاس شده‌اند. این محصولات که توسط بیش از ۴۰۰شرکت در ۱۵حوزه صنعتی از جمله عمران، حمل‌ونقل، نفت، پتروشیمی و سلامت تولید می‌شوند، سهم فزاینده‌ای در بازار فناوری کشور دارند. از میان آنها می‌توان به رنگ‌ها و پوشش‌های ضدخوردگی و خودتمیزشونده، نانوکاتالیست‌ها، سامانه‌های نانوحباب و نانوداروهای ضدسرطان اشاره کرد. در کنار رشد محصول، بیش از ۲۲۰خط تولید صنعتی بر پایه تجهیزات نانوی ساخت ایران راه‌اندازی شده که برخی از آنها مانند خطوط تولید نانوالیاف، پوشش‌های سخت و سامانه‌های نانوتصفیه به کشورهای پیشرفته‌ای نظیر کره‌جنوبی، چین و مالزی صادر شده‌اند؛ دستاوردی که نشان می‌دهد ایران در فناوری نانو صادرکننده دانش فنی و تجهیزات پیشرفته است.
با توجه به این مسأله پس ایران باید در بازار نانو هم سهم مناسبی داشته باشد.
از منظر اقتصادی، حجم بازار محصولات نانوی ساخت ایران در سال ۱۴۰۲ حدود ۶۲هزار میلیارد تومان برآورد شده است که حدود ۱۴۵میلیون دلار آن (بیش از ۹درصد) به صادرات اختصاص دارد. این محصولات به بیش از ۵۰کشور جهان صادر شده‌اند و ایران اکنون جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر منطقه‌ای در بازار نانو تثبیت کرده است.
از دستاوردهای شاخص ایران در حوزه سلامت هم بگویید.
یکی از حوزه‌های اثرگذارفناوری نانو درکشور، بخش سلامت وبهداشت است؛ به‌ویژه در توسعه نانوداروهای ضدسرطان که در سال‌های اخیر توانسته‌اند بخش قابل توجهی از نیاز کشور به نانوداروهای وارداتی را تأمین کنند. این دستاورد، علاوه بر ارتقای توان فناورانه کشور، تأثیر مستقیمی بر کاهش هزینه‌های ارزی و بیمه‌ای نظام سلامت داشته است. به‌طور مشخص از سال ۱۳۹۵ تا پایان سال ۱۴۰۲، فروش داخلی نانوداروهای ضدسرطان به حدود ۸۷۰۰میلیارد ریال رسیده است و با جایگزینی این داروها به‌جای نمونه‌های وارداتی، از خروج بیش از ۱۲۶میلیون دلار ارز جلوگیری شده در حالی‌که صادرات آنها در همین بازه زمانی حدود ۱۲میلیون دلار بوده است. افزون بر این، کاهش چشمگیر قیمت نانوداروهای داخلی نسبت به نمونه‌های خارجی باعث صرفه‌جویی معادل ۱۲هزار میلیارد ریال در هزینه‌های بیمه درمانی شده است. در حال حاضر نیز برنامه توسعه ۹پلتفرم دارویی پیشرفته در دستور کار قرار گرفته است. با تأمین مالی و اجرای این برنامه زمینه تولید حداقل ۲۵داروی نوین را فراهم می‌سازند که در صورت واردات، بیش از یک میلیارد دلار هزینه ارزی سالانه به کشور تحمیل می‌کنند در حالی‌که با ظرفیت بومی، دستیابی به آنها با حدود یک‌دهم هزینه امکان‌پذیر است. علاوه بر اثرات اقتصادی فوق، با تولید این داروهای پیشرفته در داخل کشور و عرضه با قیمت‌های بسیار پایین‌تر، عملا دسترسی طیف بسیار وسیع‌تری از مردم کشور به روش‌های درمانی پیشرفته فراهم شده است که از منظر عدالت اجتماعی بسیار بااهمیت است. این دستاوردها نشان می‌دهند نانوفناوری در ایران نه‌تنها ابزاری برای ارتقای سطح فناوری صنعت داروسازی است بلکه به‌صورت ملموس در کاهش هزینه‌های سلامت و افزایش دسترسی بیماران به داروهای پیشرفته نیز نقش‌آفرین بوده.
فناوری نانوحباب از جمله فناوری‌های نوظهور کشور است. این فناوری چگونه توسعه یافته و چه ظرفیت‌هایی برای کاربرد ملی دارد؟
فناوری نانوحباب ازمیانه دهه۱۳۹۰به‌عنوان یک فناوری نوظهورشناسایی شد وستاد توسعه فناوری نانوآن رادر چارچوب سیاست‌های توسعه فناوری مورد حمایت قرار داد. از همان ابتدا، این فناوری از مرحله پژوهش و توسعه تا تجاری‌سازی و تولید صنعتی به‌صورت نظام‌مند دنبال شد و امروز ۸شرکت ایرانی صاحب این فناوری در مقیاس صنعتی هستند.
نتایج طرح‌های اخیر نشان می‌دهد نانوحباب بهره‌وری رادرحوزه‌هایی مانندتصفیه فاضلاب،کشت گلخانه‌ای و آبزی‌پروری به‌طور چشمگیری ارتقا داده و ظرفیت قابل توجهی برای کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری و جاری، صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی ایجاد کرده است. براساس تحلیل‌های ستاد توسعه ملی این فناوری می‌تواند با اجرای سه بسته سیاستی محقق شود:
بسته اول مربوط به افزایش ظرفیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب کشور است. با تجهیز ۲۸۰تصفیه‌خانه موجود به نانوحباب، می‌توان روزانه ۲میلیون متر مکعب ظرفیت تصفیه فاضلاب اضافه کرد. این اقدام با سرمایه‌گذاری حدود ۵همت، ۹۶درصد کمتر از هزینه احداث تصفیه‌خانه‌های جدید تمام می‌شود و معادل صرفه‌جویی ۱۱۸.۵همت است. فناوری نانوحباب در تصفیه‌خانه‌هایی مانند قیطریه، تاکستان، شهرک‌های صنعتی یزد و زنجان و همچنین تصفیه‌خانه‌های آب شرب ساوه و گلپایگان موفقیت خود را به تایید مراجع تخصصی رسانده است.
بسته دوم مربوط به افزایش بهره‌وری گلخانه‌های هیدروپونیک در کشور است. با تجهیز ۲۰۰۰هکتار گلخانه هیدروپونیک به این فناوری، می‌توان سالانه ۶۰هزار تن محصول گلخانه‌ای اضافه کرد. این اقدام ضمن کاهش مصرف سالانه بیش از ۴میلیون متر مکعب آب و ۱۲۰گیگاوات ساعت برق، حدود ۹۰درصد کمتر از هزینه احداث گلخانه‌های جدید تمام می‌شود. فناوری نانوحباب پیشتر در بیش از ۱۵۰هکتار گلخانه کشور آزمایش شده و افزایش تولید به اثبات رسیده است.
بسته سوم، افزایش تولید آبزیان سردابی است. با تجهیز ۱۰درصد مزارع پرورش آبزیان به فناوری نانوحباب، می‌توان ۵۰هزار تن تولید آبزیان اضافه کرد. این اقدام ضمن دوبرابر کردن تراکم استخرها و بهبود ضریب تبدیل خوراک، حدود ۸۰درصد کمتر از هزینه احداث استخرهای جدید تمام می‌شود و صرفه‌جویی معادل ۲۲.۱همت دارد. فناوری نانوحباب در بیش از ۲۰مزرعه آبزی‌پروری کشور به‌کار گرفته شده واثربخشی آن توسط مراجع تخصصی ازجمله سازمان شیلات تایید شده است. در مجموع، تحقق نتایج هدف‌گذاری‌شده نیازمند هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی واتخاذ تدابیر مناسب برای بهره‌گیری مؤثر از فناوری نانوحباب است. این فناوری نمونه‌ای روشن از تبدیل پژوهش ونوآوری به اثرات ملموس اقتصادی و اجتماعی در مقیاس ملی است.
برای ادامه پیشرفت فناوری نانو در کشور، چه اقداماتی لازم است و نقش دستگاه‌های اجرایی چیست؟
فناوری نانو زمانی می‌تواند اثر واقعی خود را در صنعت و زندگی مردم نشان دهد که نهادهای دولتی و وزارتخانه‌ها نقشی فعال در به‌کارگیری آن داشته باشند. مشارکت دستگاه‌هایی مانند وزارت صمت، نفت، نیرو، جهاد کشاورزی و بهداشت، شرط اصلی ورود محصولات نوآورانه نانو به بازار و تحول در صنایع است. برای نمونه، استفاده از سامانه‌های نانوحباب‌ساز در تصفیه‌خانه‌ها می‌تواند بیش از ۵۰مگاوات صرفه‌جویی انرژی ایجاد کند و به‌کارگیری نانوکود اوره تا ۱۲هزار میلیارد تومان در یارانه‌ها صرفه‌جویی به‌همراه دارد.ستاد نانو نیز با ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌ها، این مسیر را تسهیل کرده اما تحقق کامل منافع اقتصادی و اجتماعی نانو، نیازمند مشارکت گسترده‌تر دولت و شرکت‌های بزرگ است. در عین حال، تداوم سرمایه‌گذاری دولتی در نانو حیاتی است. تجربه کشورهای پیشرو نشان می‌دهد حمایت مالی منظم از این حوزه سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌ای است که به افزایش ارزش افزوده، کاهش وابستگی، ایجاد اشتغال و توسعه صادرات فناورانه منجر می‌شود.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
جنبش مردمی سوریه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
زمان دیپلماسی برای حمایت از مقاومت
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
نقش ویژه اهالی اندیشه، رسانه و هنر در مقابله با تهدیدات نرم
گفت و گو
کامران نجفزاده، از گزارشگری تا گفتوگوهای بیپرده در شبکه نسیم
چالشهای بیشتر در فصل جدید برمودا
«جامجم» در گفت‌وگو با رئیس سازمان هواشناسی کشور بررسی کرد
ابردزدی از شایعه تا واقعیت
