این گزارش به بررسی ضرورت تغییر در ساختار برنامه‌های معارفی، تحلیل نیازهای مخاطبان و توجه به کیفیت بصری و محتوایی برنامه‌ها می‌پردازد. هدف از این بررسی، شناسایی راهکارهایی برای جذب مخاطب در دنیای پر از اطلاعات و تنوع محتواست. با توجه به افزایش استفاده از رسانه‌های نوین وشبکه‌های اجتماعی، اکنون برنامه‌سازان باید برای برقراری ارتباط با مخاطب و ارائه محتوا به شیوه‌ای خلاقانه و جذاب روش‌هایی بیابند. در این خصوص با تهیه‌کنندگان باسابقه تلویزیون در حوزه برنامه‌های معارفی گفت‌وگو داشته‌ایم.
دریای بیکران برنامه‌های معارفی
علیرضا کاردان‌امین، تهیه‌کننده برنامه‌هایی چون«کوی محبت»، «نقل و نقل» و «حسینیه بهشت» درباره ضرورت استفاده از ساختارهای جدید در حوزه برنامه‌های معارفی گفت: آنچه که در رساندن معارف به گوش مخاطب مهم است، داشتن یک ترجمه رسانه‌ای و هنری درست از این مفاهیم است.آنچه در حال حاضر اتفاق می‌افتد این است که ما سال‌هاست از طریق منبرها، هیات‌ها و فضاهای سنتی با مخاطب ارتباط برقرار کرده‌ایم و معارف انقلاب و اسلام را به گوش مخاطب رسانده‌ایم اما رسانه باید کارکردی متفاوت داشته باشد.معمولا در برنامه‌سازی معارفی تلاش می‌شود همان منبر یا هیات را در رسانه بازسازی کنیم؛ این کار گرچه خوب است و معارف ارزشمندی در آن بیان می‌شود اما نکته اینجاست که برای جذب مخاطبی که با حجم زیادی از محصولات رسانه‌ای مواجه است، باید ترجمه‌ای درست و رسانه‌ای از معارف ارائه داد. به نظر من، این مهم‌ترین دلیل و جهت برای حرکت به سمت فرم‌های جدید و متناسب با رسانه در ارائه محصولات معارفی است.کاردان‌امین با نام بردن از برنامه‌های موفق عنوان کرد: در سال‌های اخیر تولیدات معارفی با رویکرد متفاوتی که نسبت به ساختارها داشتند، توانستند توفیقات خوبی در تولید برنامه‌ها و جذب مخاطب به‌دست آورند. در در این زمینه می‌توان به برنامه‌های «حسینیه معلی» و «محفل» اشاره کرد که در فرم جدید خود باعث شدند مخاطب همراهی بیشتری با این تولیدات داشته باشد.وی ادامه داد: برای مثال، در تجربه شخصی خودمان در برنامه نقل و نقل، تلاش کردیم فضای «گعده» را که برای همه ما جذاب است و گذر زمان در آن احساس نمی‌شود، به یک محصول رسانه‌ای تبدیل کنیم تا بتوانیم مطالب مورد نظرمان را به مخاطب منتقل کنیم. همچنین در برنامه «حسینیه بهشت» سعی کردیم فضای روضه‌های خانگی را که سرشار از احساس، رفاقت،دوستی و گفت‌وگو درباره مشکلات است،به تصویر بکشیم. هدف ما این بود که این جنبه از زندگی مذهبی که اتفاقا دیدنی و جذاب هم هست، در برنامه منعکس شود و امسال نیز در تلاش هستیم با ارتقای خروجی رسانه و تجربه‌های جدید، برنامه را بهبود ببخشیم.این تهیه‌کننده برنامه‌های معارفی درخصوص ظرفیت‌های ممکن در این حوزه ادامه داد: در مورد ظرفیت‌هایی که هنوز به آنها پرداخته نشده، باید گفت معارف اهل بیت و اعتقادات ما دریای بی‌کرانی است که پایان ندارد. برای مثال، امام رضا(ع) می‌فرمایند اگر مردم محاسن کلام ما را بشنوند، از ما پیروی می‌کنند. کاردان‌امین افزود: نکته اصلی این است که بتوانیم این محاسن کلام را به گوش مردم برسانیم. تجربه ساختارهای جدید نشان داده در دنیای امروز، به ویژه در فضای مجازی، سلیقه مخاطب به سمت فرم‌های خاص و مطالب متفاوت گرایش پیدا کرده و رساندن محاسن کلام به مردم نیازمند تولید برنامه‌هایی با زبان مخاطب امروز است.
ضرورت رسیدن به ساختارهای جدید برنامه‌های معارفی
سید‌محمدحسین هاشمی‌گلپایگانی، تهیه‌کننده برنامه موفق «محفل» در این باره اظهار داشت: رسانه روز به روز در حال نو شدن است و حرفهای جدید، کارهای نوین و فرم‌های تازه‌ای ارائه می‌دهد.این تهیه‌کننده بیان کرد: ما نمی‌توانیم با همان فرم‌های گذشته مخاطب را جذب کنیم. باید به دنبال فرم‌های جدیدی باشیم که برای مخاطب جذاب و نگهدارنده باشد، به‌ویژه در برنامه‌های معارفی که هدف اصلی، نزدیک کردن مخاطب به انگیزه اصلی اسلام و انقلاب است. این امر مستلزم افزودن فرم‌های جدید، اتفاق‌های نو و سبک‌های تازه به کار است.وی در توضیح چگونگی رسیدن به فرم جدید عنوان کرد: برای خلق فرم‌های جدید نیازمند بررسی ایده‌ها در اتاق فکر، گفت‌وگو، نشست‌های مستمر، آزمون و خطا و دیدن نمونه‌های خارجی در جهان هستیم. برای رسیدن به فرم جدید باید بپذیریم مسیر تولید با ساختار جدید آسان نخواهد بود و معمولا اگر به این نکات توجه نشود، ایده با شکست مواجه می‌شود.این تهیه‌کننده با اشاره به برنامه «محفل» ادامه داد: الگوی برنامه «محفل» را از نشست‌های قرآنی در ایران گرفتیم. در ایران یکسری محافل قرآنی بوده و هست که جذابیت ویژه‌ای داشته و دارد و مخاطب آنها را پیگیری می‌کند و برایش وقت می‌گذارد. این نشست‌ها فضایی گرم و صمیمی دارد که در تعامل باعث آرامش خاطرمی‌شود. ما این ایده را با قالب‌های رسانه‌ای مرسوم و رایج تلفیق کردیم و به این مدل در برنامه رسیدیم.
هاشمی‌گلپایگانی پیرامون موفقیت برنامه‌های معارفی با ساختار جدید عنوان کرد: در تولیدات جدید برنامه‌های معارفی به نسبت تحولاتی که در برنامه‌سازی‌های دیگر اتفاق افتاده است، در این زمینه موفق عمل کرده‌ایم. نه فقط «محفل» بلکه برنامه‌های معارفی دیگری نیز در تمام شبکه‌ها در حال تولید است. وی تاکید کرد: ایده‌های جدید مطرح می‌شود و کارهای تازه‌ای ارائه می‌گردد. این نگاه خلاقانه و اهمیت دادن به این موضوع که برنامه‌های معارفی نباید صرفا پرکننده آنتن باشد، بسیار حائز اهمیت است. این‌که اکنون این اتفاق در حال رخ دادن است و گفتوگوهای جدید با طراحی نوین شکل می‌گیرد، بسیار ارزشمند است و در تولیدات تلویزیونی به‌عنوان بستری فراگیر در کشور امیدوارکننده است.
جنگ رسانه‌ای ساختار جدید می‌طلبد
حسام جمارانی، تهیه‌کننده برنامه «پناه» پرداختن به ساختارهای جدید برنامه‌سازی در حوزه معارف را امری ضروری دانست و تاکید کرد: ساخت برنامه‌های معارفی با شیوه‌ها، فرمت‌ها و محتوای جدید ضرورت دارد. ما در برنامه «پناه» نیز تلاش کرده‌ایم با توجه به پیشرفت فناوری، شبکه‌های اجتماعی، تلفن همراه و انفجار اطلاعات، نیاز در به‌روزرسانی کارهای معارفی را جدی بگیریم و مردم را با این محتواهای نوین و متناسب با اتفاقات روزمره درگیر کنیم. یکی از اقداماتی که انجام داده‌ایم، به‌روزرسانی رویه تولیدات گذشته است که معمولا برنامه‌های معارفی در گذشته به صورت گفت‌وگو محور بود و فضای بسیطی برای گفت‌وگو فراهم می‌کرد. مثلا در کنار گفت‌وگوها، بخش‌های کوتاه و آیتم‌های یک دقیقه‌ای طراحی کردیم که بتوانند در فضای مجازی وایرال شوند و هم‌راستا با حوصله مخاطب باشند. آمار نشان می‌دهد توجه مخاطب به اطلاعات در فضای مجازی معمولا زیر یک دقیقه یاحتی ۳۰ثانیه است. بنابراین تلاش کردیم با قلاب‌هایی در این آیتم‌ها، مخاطب را جذب کنیم تا هم برداشت معنوی و حسی داشته باشد و سپس به برنامه اصلی وصل شود تا حرف کامل‌تر به گوش او برسد.این تهیه‌کننده ادامه داد: ضرورت این امر بر کسی پنهان نیست. از آنجا که جبهه مقابل ما در فضای رسانه‌ای بسیار فعال است و علیه اعتقادات و معنویت تلاش می‌کند، نباید این عرصه را به ورطه فراموشی و باری به هر جهت رها کرد. ما باید با فرم‌ها و روش‌های تولیدی جدید مثل آیتم‌سازی‌های فشرده در این جنگ رسانه‌ای وظیفه خود را به خوبی انجام دهیم، ولی قطعا با فرم‌های قدیمی نمی‌توان انتظار موفقیت داشت. باید همواره به‌روزرسانی شویم و هر لحظه به دنبال طرحی نو باشیم تا مخاطب خود را در این وادی از دست ندهیم.
جمارانی لازمه موفقیت در جذب مخاطب را نوآوری معرفی و اضافه کرد: موفقیت تنها با نوآوری امکان‌پذیر است؛ چه در دکور، چه در شیوه پرداختن به موضوعات. همه این عوامل دست به دست هم می‌دهد تا برنامه بتواند مخاطب را با سوژه درگیر کند و پای برنامه بنشاند. در برنامه‌های تلویزیونی وقتی کانال عوض می‌شود یا حتی اگر فرض را به تماشای برنامه در تلوبیون در نظر بگیریم، که این فضا در بستر مجازی بازتاب دارد، اولین چیزی که جلب توجه می‌کند، دکور و جذابیت بصری است. پس از این مجری یا کارشناس با چند کلمه ابتدای برنامه، قلاب می‌اندازد تا مخاطب را نگه دارد و ادامه برنامه و صحبت‌ها را دنبال کند. همه این موارد به هم مرتبط هستند. به نوعی فرم آدم‌هایی که در قالب برنامه با مخاطب ارتباط می‌گیرند چه به عنوان مجری، مهمان و کارشناس همگی باید با دقت برنامه‌ریزی شود تا با تولید محتوای از پیش انجام شده بتوانند در جذب مخاطب موثر واقع شده و بیننده حرف اصلی برنامه را با دل و جان بشنود تا بتوانیم در قالب این تعامل معارف و ایده‌های جذاب برنامه را به او منتقل کنیم.
تغییر فرم و محتوا متناسب با تغییر ذائقه مخاطب
علیرضا امینیان، تهیه‌کننده تلویزیون که برنامه «نفحات» را از شبکه قرآن روی آنتن دارد، درباره ضرورت پرداختن به ساختارهای جدید در برنامه‌های معارفی توضیح داد: عمیقا باور دارم انس با قرآن و حضور قرآن در زندگی روزمره، همیشه و به خصوص در این دوران، بسیار مهم و ضروری است.وی ادامه داد: این معجزه زنده در دسترس همگان در هر سطحی از سواد و دانش قرار دارد. از این منظر، برای موضوعی چنین زنده و پویا و بااهمیت، هر چقدر تولیدات رسانه‌ای داشته باشیم؛ کم است.
امینیان با اشاره به تغییر ذائقه مخاطبان اضافه کرد: واقعیت این که ذائقه مخاطب امروز حتی با پنج یا ۱۰ سال پیش بسیار متفاوت است. مخاطب امروز به آیتم‌هایی شسته‌رفته و دارای پیام غنی و شفاف علاقه‌مند است و بیشتر وقت خود را صرف جست‌وجو برای معنا می‌کند.وی افزود: در برنامه «نفحات» این رویکرد را لحاظ کرده‌ایم. از لحاظ فرم برنامه، اجزایی مانند دکور، قرارگیری المان‌ها و... به گونه‌ای طراحی شده که حتی کوچک‌ترین جزئیات متناسب با ذائقه نسل جوان و برای مخاطب امروزی مورد پسند باشد و واکنش و تعامل او را برانگیزد. نمی‌توان کتمان کرد که رعایت این نکات باعث افزایش جذابیت برنامه می‌شود.
این تهیه‌کننده ادامه داد: موضوع دیگر ضرورت پرداختن به ساختارهای جدید در فرم و محتواست. برنامه‌های معارفی به طور سنتی بیشتر گفت‌وگو محور بوده‌اند اما اکنون به سمت قالب‌های نوینی چون تلنت‌شوها حرکت کرده‌اند. ذائقه مخاطب به این نوع برنامه‌ها گرایش یافته است.به نظر من، دیگر نمی‌توان به مدل‌های گفت‌وگو‌محور ساده و نشست‌های معمولی بسنده کرد. سال‌ها با این روش برنامه ساخته و دیده‌ایم اما اکنون مدل تعاملی و رفت و برگشتی بین میزبان و مهمان و همچنین مشارکت بیننده به شکلی که او خود را جزئی از برنامه ببیند یا حتی امکان دارد خود را از عوامل برنامه دیده و با ساخت کلیپ مشارکت داشته باشد، اهمیت بیشتری یافته است.وی بیان کرد: این مدل باعث افزایش اثرگذاری برنامه می‌شود و نتایج خوبی به همراه دارد. در برنامه نفحات این موضوع را مورد توجه قرار دادیم که گفتوگوهای ما باید از قالب سنتی خارج و خودمانی‌تر و جوان‌پسندتر شود. علاوه بر این در قالب مسابقات مختلف هم تلاش کردیم ضمن آموزش، مشارکت بیننده را جلب کنیم.آنچه ما را شگفت‌زده کرد، استقبال مخاطب و نظرات بعضا تخصصی آنها بود. مانند این‌که بینندگان در مورد آیه قرآنی که خوانده می‌شود، درباره سبک و نحوه اجرای آن نظر می‌دهند. انتخاب مهمانان برنامه، باز مبتنی بر رویکرد ما به نسل جوان بود. گرچه کار دشواری است که در حوزه قرآن ضمن حفظ شأن و مرتبه مصحف شریف، به جذابیت‌های صنعت برنامه‌سازی و سرگرمی توجه شود؛ اما خداوند را شاکریم که بازخورد مخاطبان، ما را به ادامه این مسیر موفق امیدوار کرده است.
