زبان فارسی در محاصره کافه‌ها

وقتی در خیابان‌های تهران قدم می‌زنیم با تابلوهایی روبه‌رو می‌شویم که نام‌های بیگانه و گاه بی‌معنا را فریاد می‌زنند. نام فروشگاه‌ها، برندها، عنوان محصولات، رستوران‌ها و حتی بیلبوردهای تبلیغاتی هر روز بیشتر از دیروز از زبان مادری ما، زبانی که در بطن خود هویت، اندیشه و فرهنگ این سرزمین را حمل می‌کند فاصله می‌گیرند. چه شد که زبان فارسی در میدان نام‌گذاری و تبلیغات شهری، این‌چنین به حاشیه رفت؟ آیا زمان آن نرسیده که در باز تعریف هویت شهری زبان فارسی را دوباره به صدر بنشانیم؟ برنامه رادیویی «دور یک میز» رادیو‌تهران با مشارکت محمدحسن مقیسه پژوهشگر حوزه ادب فارسی، سرهنگ علی رفیعی رئیس اماکن تهران بزرگ، علی زعفری نایب‌رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌های تهران و حامد صلاحی عضو شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با نگاهی دقیق و تحلیلی به بررسی ریشه‌ها، ابعاد و راهکارهای حفظ و ترویج زبان فارسی در نام‌گذاری اماکن، فروشگاه‌ها، محصولات و تبلیغات شهری تهران پرداخت. آنچه می‌خوانید، گزارشی از این برنامه پرچالش رادیویی است. 

وضعیت تابلوهای تجاری در شهر تهران خوب است
سرهنگ رفیعی، رئیس پلیس اماکن تهران بزرگ وضعیت تابلوهای تجاری در شهر تهران را به‌طور کلی خوب ارزیابی کرد اما اعتقاد دارد که هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله وجود دارد و نیاز به تلاش بیشتر نهادهای ذی‌ربط است. او تأکید می‌کند هر واحد صنفی برای صدور مجوز فعالیت باید به پلیس نظارت بر اماکن عمومی مراجعه کند و استفاده از واژگان بیگانه در تابلوها ممنوع است و ‌به عدم صدور پروانه کسب منجر می‌شود. او همچنین به وجود برخی خلأهای قانونی و سامانه‌ای در گذشته اشاره می‌کند که باعث شده برخی واحدهای صنفی از واژگان غیرفارسی استفاده کنند اما در حال حاضر، با نظارت بیشتر، تلاش می‌شود این تابلوها اصلاح شوند. 
 
چگونه نام مناسب برای کسب‌و‌کار خود انتخاب کنیم؟
رئیس پلیس اماکن تهران بزرگ گفت: سه مرجع اصلی ممنوعیت استفاده از القاب نامناسب برای واحدهای صنفی عبارتند از: بند ۴ ضوابط انتظامی عمومی و ترافیکی صنفی، ماده ۱۴ آیین‌نامه اجرایی قانون ممنوعیت به‌کارگیری عناوین و اصطلاحات بیگانه و آیین‌نامه اجرایی قانون ممنوعیت به‌کارگیری القاب بیگانه مصوب ۱۳۷۸. 
وی افزود: پلیس در بند ۴ ضوابط، واژه انتخاب شده برای واحد صنفی را بررسی می‌کند که اتحادیه‌های صنفی و مراجع خاص نیز در این فرآیند نقش دارند. 
 
تاییدیه امنیتی واحدهای صنفی‌؛ رویکردی دوگانه
سرهنگ رفیعی تصریح کرد: رویکرد ما در قبال تاییدیه امنیتی واحدهای صنفی، به دو صورت است: قبل از افتتاح: اگر واحد صنفی، پیش از راه‌اندازی، برای تاییدیه امنیتی مراجعه کند، مطابق ضوابط موجود، بررسی‌های لازم انجام می‌شود. در این مرحله، اگر نام انتخابی واحد صنفی با معیارهای ما مغایرت داشته باشد، رویکرد ما بیشتر ارشادی، توضیحی و ایجابی خواهد بود. 
پس از افتتاح: درصورتی که واحد صنفی پس از راه‌اندازی، برای دریافت تاییدیه اقدام کند، رویکرد ما قاطعانه و سلبی خواهد بود. در این مرحله، متصدی ملزم به تغییر نام واحد صنفی خود خواهد شد تا بتواند تاییدیه پلیس را دریافت کند. 
 
از نام‌های عجیب و غریب تا گویش‌های محلی
رئیس‌پلیس اماکن تهران بزرگ دراین‌رابطه گفت:انتخاب نام برای واحدصنفی،انگیزه‌های مختلفی دارد.یکی ازاین انگیزه‌ها، استفاده از نام‌های غیرمعمول برای جذب مشتری و افزایش سود است.بعضی ازکسبه از واژه‌های انگلیسی در نام یا فهرست محصولات و غذاهای خود استفاده می‌کنند تا قیمت‌ها رابالاتر نشان دهند. گاهی، کسبه‌ای که با نام‌گذاری واحد صنفی خود مشکل دارند، به پلیس مراجعه می‌کنند و ازردشدن درخواست پروانه کسب‌شان به‌دلیل نام انتخابی شکایت دارند.در این موارد، بررسی می‌کنیم که آیا نام انتخابی به گونه‌ای جانوری، گیاهی یا...از مناطق دیگر جهان اشاره دارد یا خیر.اگر چنین باشد،معمولادرخواست آنهاردوبه فرهنگستان زبان فارسی ارجاع داده می‌شودکه به‌ندرت چنین نام‌هایی‌راتأیید می‌کنند. 
 
نقش سیاست‌گذاری و حمایت در حل چالش نام‌گذاری
وی خاطرنشان کرد: با وجود ارزش و اصالت نام «قهوه‌خانه»، محدودیت‌ها و سیاست‌های غلط گذشته، استفاده از نام‌های انگلیسی را رایج کرده است.ایجاد یک فضای حمایتی، تشویقی و مشاوره‌ای از طریق تشکیل کارگروه‌ها، می‌تواند در رفع این چالش مؤثر باشد. کافه‌ها به‌عنوان محل تجمع اقشار مختلف جامعه، پتانسیل بالایی برای صادرات فرهنگی دارند.با این حال،سختگیری‌های موجوددرصدورمجوز ومحدودیت‌های نام‌گذاری، موجب بروزمشکلات واعتراضاتی درمیان کافه‌داران می‌شود.بعضی ازکافه‌داران ممکن است ازنام‌گذاری با کلمات خاص به‌عنوان ابزاری برای ابرازاعتراض خوداستفاده کنند. 
 
«نسل زِد» و نقش کافه‌ها در ارتقای زبان فارسی
زعفری، نایب‌رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌های تهران عنوان کرد: قطعا بسیاری از فعالان حوزه کافه داری، افراد تحصیلکرده هستند. نسل زِد «z» نیز به‌طور قابل‌توجهی در این صنعت فعال است و می‌توان با ارائه مدل‌ها، ایده‌ها و فرهنگ‌سازی مناسب، آنها را به سمت اهداف مورد نظر سوق داد اما در واقعیت، مشکل از ریشه است و نیازمند حل اساسی است.  
زعفری دراین‌باره گفت: رادیوتهران، با توجه به برنامه‌ها‌ی فاخری که دارد، می‌تواند به‌همراه اتحادیه و اداره‌ اماکن، طرحی جامع برای حمایت از کافه‌داران ارائه دهد. مشکل اصلی با فرهنگستان زبان فارسی نیست، بلکه با سیاست‌های کلان است. کافه‌داری به بلوغ رسیده، اما متولی مشخص و ثابتی ندارد. تعدد متولیان مشکل‌ساز شده است. برای حل این مسأله، ابتدا نیاز به یک متولی ثابت در سطح کشوری داریم.
 
گنجینه‌ای کهن، نیازمند پاسداری در عصر حاضر
مقیسه، پژوهشگر حوزه ادب‌فارسی نیز گفت: زبان‌فارسی زبانی برآمده از ۱۰۰ یا ۲۰۰ سال پیش نیست؛ این زبان سابقه‌ای هزارساله در کتابت دارد. درواقع، زبانی با قدمت ۱۰قرن در دنیا یافت نمی‌شود. کتابت به زبان فارسی از نیمه دوم قرن سوم هجری آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. موضوع زبان تنها به ایران ما محدود نمی‌شود؛ بلکه کشورهای اروپایی نیز نسبت به این امر حساس هستند. این‌طور نیست که تصور کنید این حساسیت فقط در کشور ما و از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی، یا حتی دانشمندان، نخبگان و مفاخری که مشغول کار علمی هستند (و نه اجرایی) وجود دارد. این موضوع در دنیا پذیرفته‌شده است. 
 
زبان فارسی؛ از زبان مشترک تا انزوای تدریجی
وی عنوان کرد: زبان، دریچه‌ ورود به فرهنگ است. زبان، بستر و حامل فرهنگ است. با زبان می‌توان فرهنگ یک کشور را دگرگون کرد؛ چنان‌که در کشورهای پیرامونی ما این کار را کرده‌اند. زمانی، همین‌طور که من و شما به زبان فارسی صحبت می‌کنیم، در گذشته‌ای نه‌چندان دور ــ یعنی حدود ۲۰۰سال پیش ــ مردم منطقه‌ شبه‌قاره، یعنی هند، پاکستان و سریلانکا، با هم به زبان فارسی صحبت می‌کردند. اما اکنون وقتی با یک هندی روبه‌رو می‌شوید، دیگر سخن او را نمی‌فهمید. چرا؟ چون استعمار متوجه شد که زبان فارسی چه زبان قدرتمندی است و چه آثار فاخری دارد؛ آثاری مانند مثنوی، شاهنامه، ابیات خیام و ابیات حافظ که همین الان هم در دنیای غرب خریدار دارند. استعمارگران، این زبان را به آرامی از سطح جامعه عقب راندند، به‌گونه‌ای که اکنون در دنیا فقط سه کشور وجود دارد که به زبان فارسی صحبت می‌کنند: تاجیکستان، افغانستان و ایران عزیز؛ و البته شهرهایی مانند بخارا و سمرقند که در ازبکستان واقع شده‌اند. 
 
آیا فارسی می‌تواند زبان مرجع باشد؟ 
مقیسه در ادامه این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: واژگان فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و اسپانیایی به‌دلیل همکاری‌های اقتصادی و چیرگی کشورهای غربی در رسانه‌های نوین، به‌ویژه اینترنت و فضای مجازی، به‌وفور وارد جامعه ما می‌شوند. این وضعیت در کشورهای عربی نیز مشابه است. پرسش اصلی این است که آیا فارسی می‌تواند به زبان مرجع تبدیل شود؟ برای رسیدن به مرجعیت علمی، چند مؤلفه ضروری است: قدرت سیاسی و بین‌المللی، قدرت اقتصادی و تجاری، نیرومندی علمی، چیرگی بر فضای رسانه‌ای و تبلیغاتی و پشتوانه عمیق فرهنگی و تاریخی. وی افزود: درحال‌حاضر، زبان فارسی به‌دلیل پشتوانه فرهنگی غنی و قدرت ذاتی خود پابرجا مانده است، اما در زمینه‌های اقتصادی، علمی و رسانه‌ای ضعف دارد. این ضعف‌ها باعث چیرگی زبان‌هایی مانند انگلیسی، چینی و کره‌ای شده است. گرایش روزافزون به زبان‌های چینی، ژاپنی و کره‌ای نیز به‌دلیل پیشرفت‌های علمی این کشورهاست. 
 
نسل جوان و ضرورت مطالعه تاریخ
مقیسه همچنین گفت: متاسفانه قشر جوان ما خلأ مطالعه تاریخی دارد و حتی تاریخ ۵۰ سال پیش خود را نیز به‌خوبی مطالعه نکرده است. در ایران به‌خصوص در دوران پهلوی اول و دوم موضوع تغییر خط به‌صراحت در مطبوعات ما مورد بحث قرار گرفته بود. جالب است که حتی در دوران مشروطیت حدود ۲۶ خط برای زبان فارسی پیشنهاد و حتی برای بعضی از آنها کتاب چاپ شد. یکی از برکات انقلاب اسلامی پابرجا ماندن خط فارسی و زبان فارسی بود که قطعا یکی از دلایل آن فهیم‌بودن و ایستادگی ملت ایران است.
 
رادیوی زبان فارسی؛ پیشنهادی برای تقویت زبان ملی
مقیسه تاکید کرد: برای اجرایی‌شدن هر طرح بنیادی، نیازمند فعالیت‌های اساسی در همه سطوح نظام اداری و ساختار کشور هستیم. متاسفانه، در بسیاری از بخش‌ها با سستی و عدم انجام کامل کارها مواجهیم که به انباشت مشکلات در جامعه منجر شده است. این موضوع در آموزش‌وپرورش بسیار مشهود است و با وجود اقداماتی که انجام شده، هنوز راه درازی در پیش داریم.وی افزود: فرهنگستان زبان و ادب‌ فارسی متشکل از نخبگان علمی و ادبی کشور است که تلاش‌های قابل توجهی انجام می‌دهند. اما به نظر می‌رسد خروجی تلاش‌های این نهاد به اندازه کافی در جامعه دیده نمی‌شود. این گسست در کجا اتفاق می‌افتد؟مسئولیت این امر بر عهده کدام نهاد است؟ (فرهنگستان، بنیاد سعدی، شورای عالی انقلاب فرهنگی؟) 
مقیسه پیشنهاد کرد: با الگوگرفتن از رادیومحرم و اربعین، یک رادیوی تخصصی زبان فارسی راه‌اندازی شود که به‌صورت مستمر به مسائل مربوط به زبان فارسی و حواشی آن بپردازد. درنهایت، احساس مسئولیت همگانی کلید حل این مشکلات است. 

نقش وزارت ارشاد در هم‌افزایی فعالیت‌های زبان فارسی
حامد صلاحی، عضو شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به‌دلیل جایگاه کلیدی خود در حوزه فرهنگ و ارتباطات، نقش مؤثری در هماهنگی و هم‌افزایی نهادهای مرتبط با زبان و ادبیات فارسی ایفا می‌کند. این وزارتخانه، از طریق شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی، تلاش می‌کند تا میان نهادهای مختلفی که در این زمینه فعالیت دارند (مانند فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی و سازمان‌های دیگر) هماهنگی ایجاد و از تداخل وظایف جلوگیری کند. وجود نهادهای متعدد در این حوزه، اگرچه می‌تواند به غنای فعالیت‌ها بینجامد، اما احتمال موازی‌کاری را نیز افزایش می‌دهد.