آمادگی دانش‌بنیان‌ها برای جهش تولید

سال ۱۴۰۳ سال«جهش تولید با مشارکت مردمی» نام گرفته است؛ شعاری که باز هم دربطن خود به دنبال توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و رشد تولیدات دانش‌بنیان به دست متخصصان کشور است. ازآنجا که پس از یک دهه فعالیت زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور در دوره جدید معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری «اقتصاد دانش‌بنیان» به‌عنوان مأموریتی جدید به نام این مجموعه هم اضافه شده است، روند فعالیت‌ها در این دوره وضعیت زیست‌بوم نوآوری و فناوری با تفاوت‌هایی همراه شده است. در ادامه با نگاهی به آخرین آمارهای مربوط به فعالیت‌ دانش‌بنیان‌ها، روند تغییرات آنها در سال ۱۴۰۲ را مورد بررسی قرار داده‌ایم تا ببینیم این محیط مساعد تا چه حد برای جهش تولید با مشارکت مردمی آماده شده است. 

در نظام جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌ها به سه دسته نوپا، فناور و نوآور تبدیل شده‌اند. شرکت‌های نوپا شامل شرکت‌های فعال در حوزه تحقیق، طراحی، توسعه کالاها و خدمات فناورانه هستند که هنوز از نظر کسب‌وکاری و اقتصادی به بلوغ کافی دست نیافته‌اند و درآمد عملیاتی‌شان در آخرین اظهارنامه مالیاتی شرکت کمتر از ۵۰ میلیارد ریال است. دسته بعدی شرکت‌های نوآورند که شرکت‌های فعال در حوزه تولید و توسعه کالاها و خدمات فناورانه و نوآورانه هستند که از نظر کسب‌وکاری و اقتصادی به بلوغ کافی دست پیدا کرده‌اند و حداقل یک کالا یا خدمت دانش‌بنیان تولید کرده‌اند و درآمد عملیاتی‌شان بیش از ۵۰ میلیارد ریال اما سهم فروش کالاها/خدمات دانش‌بنیان از فروش کل شرکت کمتر از ۵۰ درصد است. دسته آخر هم شرکت‌های فناور هستند که شرایط‌شان بسیار مشابه شرکت‌های نوآور است با این تفاوت که سهم فروش کالاها و خدمات دانش‌‌بنیان از فروش کل‌شان حداقل ۵۰ درصد است. در دسته‌بندی جدید، بیشترین تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان مربوط به شرکت‌های نوپاست اما بیشترین میزان فروش محصولات دانش‌بنیان حاصل از فعالیت شرکت‌های فناور است. 

دانش‌بنیان‌های اشتغال‌زا 
ازدیگرآمارهای جالب درزیست‌بوم دانش‌بنیان، میزان اشتغال‌زایی این مجموعه‌هادرزمینه‌های فعالیت مختلف است.براساس آمارهای ثبت شده بیشترین میزان اشتغال در شرکت‌های دانش‌بنیان مربوط به حوزه‌های برق‌، الکترونیک، فتونیک، مخابرات و سیستم‌های خودکار و پس از آن حوزه ماشین‌آلات وتجهیزات پیشرفته است که بیشترین تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان کشور هم مربوط به آنهاست.درمجموع نزدیک به ۵۰۰هزار فرصت شغلی برای نیروهای متخصص به‌واسطه فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور فراهم شده که در صورت گسترش فعالیت این مجموعه‌ها و تبدیل شدن‌شان به شرکت‌های فناور و نوآور تأثیرگذار در روند تولیدات کشور،می‌تواند اثرگذاری مثبتی درجهت کاهش نرخ بیکاری درکشورداشته باشد.ازسوی دیگروجودچنین آمارهایی به صورت سالانه می‌تواند حتی در تصیمیم‌گیری‌های کلان درخصوص نیازصنعتی کشوربه نیروهای متخصص به نهادهای ذی‌ربط ازجمله وزارت علوم ارائه دهد تابراساس این داده‌ها برنامه‌ریزی مدونی برای تربیت نیروهای متخصص مورد نیاز کشور داشته باشند. 

میزان اشتغال در شرکت‌های دانش‌بنیان  به تفکیک حوزه 
صنایع فرهنگی، خلاق، علوم انسانی و اجتماعی                    ۱۵۵۲
خدمات تجاری‌سازی                                                   ۲۴۷۳۳
فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای            ۹۱۸۵۰ 
برق و الکترونیک، فوتونیک، مخابرات و سیستم‌های خودکار    ۱۱۸۰۰۵
وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی                               ۸۲۸۰ 
ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته                                      ۱۰۰۵۸۰
مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی       ۷۳۱۴۶
دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص                      ۲۴۷۷۷
فناوری زیستی کشاورزی و صنایع غذایی                        ۲۲۶۵۵

نگاهی به روند رشد دانش‌بنیان‌ها 
درطول یک دهه فعالیت زیست‌بوم دانش‌بنیان همواره میزان رشد این شرکت‌ها نسبت به سال گذشته با افزایش همراه بوده اما تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان جدید درسال۱۴۰۲ نسبت به سال۱۴۰۱ وحتی۱۴۰۰ کمتر بود. در نگاه اول شاید بتوان گفت در طول ۱۰سال گذشته این مفهوم در کشور در حال شناسایی و فرهنگ‌سازی بوده و رفته‌رفته هرچه بیشتر افراد با مفهوم دانش‌بنیان آشنا می‌شدند، تعداد شرکت‌های جدید بیشتری به این مجموعه اضافه می‌شده که حالا پس از گذشت ۱۰سال به اشباع نسبی برای افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور رسیده‌ایم اما نکته جالب توجه درخصوص این تغییر رویه زمانی قابل مشاهده خواهد بود که این نمودار را با نمودار تعداد جدید شرکت‌های دانش‌بنیان در هر دسته ترکیب کنیم. همان‌طور که در نمودار مشخص است، تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان جدید فناور و نوآور در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال‌های گذشته با افزایش همراه بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد این کاهش تعداد رشد بیشتر در شرکت‌های نوپا بوده و اتفاقا وقت آن رسیده که ذهنیت خود را در مورد شرکت‌های دانش‌بنیان از شرکت‌های تازه‌ تأسیس و جوان به شرکت‌هایی تأثیرگذار در صنعت و اقتصاد کشور تغییر دهیم. 

الکترونیک و ماشین‌آلات پیشرفته در صدر توجه
اگربخواهیم شرکت‌های دانش‌بنیان کشوررا به حوزه‌های فعالیت‌شان دسته‌بندی کنیم درطول این سال‌ها حوزه‌های برق و الکترونیک، فناوری اطلاعات و ارتباطات، ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته بیشتر از سایر حوزه‌ها مورد استقبال قرار گرفته اما در سال گذشته تعداد شرکت‌های جدید در حوزه مواد پیشرفته و محصولات شیمیایی بیشتر ازحوزه‌های دیگر بوده که شاید بتوان توجه ویژه شرکت‌های مادر پتروشیمی، نفت، انعقاد قراردادها و توافق‌نامه‌های مهم درزمینه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و تولید بار اول تجهیزات و مواد شیمیایی را مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز این رشد دانست. ازسوی دیگر زمینه‌هایی مانند صنایع خلاق و فرهنگی، فناوری زیستی کشاورزی و صنایع غذایی و همچنین تولید دارو و فرآورده‌های پیشرفته ازجمله مواردی هستند که به نظر می‌رسد هنوز بکر بوده و اتفاقا می‌توانند به شکل پررنگی در جهش تولید تأثیرگذار باشند.گرچه صنایع خلاق بسیار گسترده بوده و زمینه‌های مختلفی را شامل می‌شود که بیشترشان نوظهور هم نیستند اما خود زیست‌بوم صنایع فرهنگی و خلاق نوپاست و بسیاری از فعالان این حوزه آشنایی کافی با امکان فعالیت‌شان به‌عنوان شرکت دانش‌بنیان را ندارند. به همین دلیل به نظر می‌رسد در سال‌های پیش‌رو شاهد رشد بیشتری در این حوزه‌ها باشیم.