حکایت غصب «املاک ملت»

آنچه رسانه‌ملی تلاش کرده در طول سال‌های گذشته و همزمان با این تحریف سراغ آن برود، مسأله روایت درست از همین برهه تاریخی است. مستند املاک ملت را باید جزو همین مستندهای روشنگر دانست که با بیان واضح، تحقیق عمیق و صحبت با راویان زنده و شاهدان به تبیین مسأله غصب زمین و املاک مردم می‌پردازد. چیزی که شاید اگر در ارتباط با آن صحبت نمی‌شد، جور دیگری برای نسل بعد روایت می‌شد. تهیه‌کننده مستند املاک ملت در این خصوص معتقد است صحبت با راویان و شاهدان زنده ماجراهای غصب املاک از سوی پهلوی باعث شده این روایت‌ها بکر باشد و سمت و سوی درستی به خود بگیرد. شوقی می‌گوید این مستند از نظر روایت یکی از منحصر به فردترین روایت‌های تاریخی از تاریخ معاصر ایران است. به بهانه بررسی جزئیات ساخت و پخش این مستند با مصطفی شوقی، تهیه‌کننده املاک ملت گفت‌وگو کردیم.

مصطفی شوقی در همین رابطه و در خصوص جزئیات مسائلی که قرار است مستند «املاک ملت»‌به آن بپردازد، به «جام‌جم» می‌گوید: املاک ملت برآمده از یک پژوهش گسترده در خانه مستند بوده. برای روایت تاریخ در خانه مستند ایده‌ای داریم و این است که روایت‌های مردم از تاریخ معاصر را ثبت و ضبط کنیم. تاریخ معاصر ایران محل ماجراها و داستان‌هایی از این جنس است به این معنا که یکی از ماجراهایی که روایت معاصر را شکل می‌دهد، بحث زندگی مردم در پهلوی اول و دوم است. شاید مهم‌ترین موضوع در این قصه بحث غصب مالکانه زمین‌های مردم توسط رضا خان و سپس محمدرضا و عمال پهلوی اول و دوم باشد. روایت مردمی این ماجرا خیلی سخت است، چون با طیف وسیعی از ماجرا و جغرافیا مواجه‌ایم و این غصب مالکانه در تمام استان‌های ایران شکل گرفته به این معنا که مثلا در بیرجند خاندان علم در شیراز و بنادر قوام الملک شیرازی، در آذربایجان و غرب ایران خاندان فرمانفرمایان و در گرگان، گیلان و مازندران رضا‌ خان را داریم.

پژوهش‌های میدانی برای مستند

وی ادامه می‌دهد: برای رسیدن به این قصه پژوهش‌های وسیع میدانی را انجام دادیم و در فاز اول پنج استان خراسان جنوبی، استان گلستان با توجه به دشت ترکمن صحرا، استان گیلان شهرستان رودسر و اطراف، استان هرمزگان نازدشت شهرستان رودان و اهواز محله بویه یا کوروش مورد بررسی قرار گرفت و در این استان‌ها از اواخر آذر ماه تولید را شروع کردیم و توانستیم اوایل بهمن کار را تمام کنیم. مستند به این ماجرا نگاه دارد که چگونه زمین‌های مردم توسط پهلوی اول و دوم و عمال‌شان غصب شد و بعد از این همه سال چه سرنوشتی پیدا کردند.در میانه کار با یک مسأله خیلی جذاب برخورد کردیم که برخی از این زمین‌ها به مردم برگردانده شده و بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از ۱۰۰هزار سند یعنی ۱۰۰هزار قطعه زمین توسط بنیاد مستضعفان به مردم برگردانده شده که برای‌مان جذاب بود اما به طور کلی در این مستند بیشتر به ریشه‌های تاریخی و فرهنگ عمومی قصه پرداختیم. شوقی عنوان می‌کند: از نظر روایت تاریخی این یکی از منحصر به فردترین روایت‌های تاریخی از تاریخ معاصر ایران است. مستند از این جهت بسیار قابل ملاحظه است که مردم و لایه‌های زیرین جامعه و آنهایی که زمین‌های خودشان یا پدران‌شان توسط پهلوی اول و دوم و عمال‌شان غصب شده روایتگر این ماجرا هستند. کار بزرگی شده که این زمین‌ها به مردم برگردانده شده و از این جهت برایم جذاب و قابل ملاحظه است. افرادی که روی زمین‌شان هستند و داستان دارند و سختی کشیدند و گاهی زندان و دادگاه رفتند و بعد از یک قرن زمین‌شان به آنها برگردانده شده و پس از چند نسل سند رسمی دارند تجربه شیرینی بود.

بررسی آرشیو ملی

تهیه‌کننده برنامه املاک ملت بیان می‌کند: در حوزه تاریخ نگاری شخصی چند مستند ساختم و این تجربه دیگری بود. به هر حال ناگفته‌هایی در آن است که تماشایش برای مخاطب جذابیت دارد. چند سال است که در آرشیو ملی می‌روم و می‌آیم و با مجموعه گسترده‌ای از اسناد مواجه می‌شوم.یکی از ویژگی‌های مستند این است که مثلا درباره شهرستان رودان صحبت می‌کنیم. کارشناس تاریخی یک حرف می‌زند و مردم یک حرف می‎زنند ولی ما در آرشیو ملی سندش را پیدا کردیم مثلا سند شکایت مردم از قوام الملک در دهه۲۰ شمسی؛ مثلا فردی ادعا‌ کند از قوام شکایت کردم و از رودان هرمزگان و قوام الملک مستند آمده است. یا مثلا از اسدا... علم یک فکس درباره میراث و زمین‌ها و نوع مالکیتش می‌آید و در دفتر اسناد رسمی بیرجند، سند محصول سالانه اسدا... علم را آوردیم و این ماجرا در گلستان و رودسر تکرار شد؛ یعنی جدای از روایت‌های منحصر به فرد اسناد نیز برای اولین بار منتشر شد یا سندهایی که مالکیت ۹۰روستا برای رضا خان یا محمدرضا ثبت شده و سندش در دفتر ثبتی به رویت می‌رسد و از این جهت واقعا منحصر به فرد است. وی در خصوص زمانی که برای پیش‌تولید و تولید نهایی کار گذاشته، عنوان می‌کند: پژوهش‌مان خیلی طولانی شد و حدود هفت هشت ماه طول کشید و آقای مهرداد ابراهیمیان پژوهشگر این کار بود و از ایشان خیلی ممنونم و کمک بسیاری به ما کرد و تصویر خیلی خوبی از کار به ما داد. پژوهش او منحصر به فرد بود و آدم‌ها را پیدا کرد. مثلا فردی که ۹۰سالش است و خودش درگیر دادگاه ملکش با رضا شاه بود را پیدا کردیم.

اهمیت ملک در تاریخ معاصر

شوقی در پاسخ به این که در کنار سندهایی که دارید، مصاحبه هم با شاهدان و راویان زنده داشته‌اید، تصریح می‌کند: بله، روایت‌های مردمی، اصل این مستند است و مردم در واقع راوی این مستند هستند. این مستند، پنج قسمت ۲۰ تا ۲۸ دقیقه‌ای است و از شبکه یک پخش می‌شود که امیدوارم از شبکه‌های دیگر هم پخش شود. در اوایل قرن گذشته مسأله زمین مساوی با قدرت بود، یعنی کسی که زمین داشت و مالک بود، قدرت داشت. قدرت و زمین در کنار هم بود. رضاخان روزی که کودتا کرد، دارایی زیادی نداشت و وقتی شاه شد هم همین طور بود. اما زمانی که از ایران رفت براساس اسناد ۱۵میلیارد متر مربع زمین داشت و ۱۰درصد اراضی کشاورزی ایران برای او بود و میلیون‌ها تومان در بانک‌های ایرانی و خارجی پول داشت. این مسأله نشان می‌دهد در ۱۶سال پادشاهی رضاخان چه میزان غصب زمین صورت گرفته که برخی اوقات با خشونت بوده است، یعنی موجب جابه‌جایی آدم‌ها می‌شده و فقط زمین غصب نمی‌شده و افراد نیز جابه‌جا می‌شدند. وی ادامه می‌دهد: از این جهت اتفاقی که در آن دوره افتاده بسیار قابل مراجعه و مهم است و این که مردم هم درباره‌اش صحبت کردند، باعث شد به این مسأله اصالت داده شود، یعنی شاید مهم‌ترین شاخصه مستند املاک ملت، این است که راویانش مردم هستند، اصالت روایت تاریخی مردمی است و سینه به سینه به نسل‌های بعدی رسیده و با اسناد و روایت‌های تاریخی توأمان شده است.

روزنامه جام جم