درخشش ستاره‌ های ایرانی در آسمان المپیاد جهانی

از آنجا که چنین دستاوردهایی می‌تواند الهام‌بخش دانش‌آموزان دیگر در سراسر کشور برای افزایش دانش و آگاهی در موضوعات علمی و به‌ویژه مباحث علوم پایه باشد که از مهم‌ترین زیرساخت‌های علمی جامعه است، در تحریریه «جام‌جم» میزبان جمعی از اعضای تیم ملی المپیاد نجوم و دکتر مهدی خاکیان قمی، سرپرست کمیته علمی نجوم و اخترفیزیک باشگاه دانش‌پژوهان جوان بودیم تا در کنار شنیدن تجربه‌های این جوانان موفق کشور از انگیزه‌ها و دغدغه‌های‌شان بپرسیم. این که تا چه حد تجربه حضور در مجامع علمی بین‌المللی و افزایش دانش و آگاهی در مباحث علوم پایه می‌تواند در رشد و توسعه افق‌های علمی کشور مؤثر باشد.

سال ۲۰۲۲، سال جهانی «علوم پایه» نامگذاری شده است. این نشان از اهمیت این حوزه در توسعه زیربنایی صنعت و فناوری کشورها دارد. این در حالی‌است که در کشور ما توجه به علوم پایه و علاقه‌مندی به تحصیلات دانشگاهی در این حوزه با کاهش چشمگیری همراه شده است. این موضوع می‌تواند در سال‌های آتی، کشور را با چالش‌های جدی توسعه علم و فناوری و نیروی انسانی در بخش آموزش روبه‌روکند.

با توجه به این که المپیادها زمینه‌ساز ایجاد علاقه‌مندی و آشنایی دانش‌آموزان با مباحث علمی پایه مانند زیست‌شناسی، ریاضی، شیمی، علوم کامپیوتر، فیزیک و نجوم است به نظر می‌رسد کسب نتایج درخشان و افتخارآفرینی در این مسابقات می‌تواند به ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان برای پیوستن به رشته‌های علوم پایه کمک کند. از اعضای حاضر تیم ملی المپیاد نجوم در تحریریه جام‌جم پرسیدیم که با توجه به معافیت‌شان در کنکور دوست دارند در چه رشته‌ای به ادامه تحصیل بپردازند. برخلاف انتظاری که می‌رفت از میان آنها چهار نفر رشته مهندسی کامپیوتر و یک نفر رشته مهندسی برق را به‌عنوان رشته دانشگاهی خود در نظر داشتند.

علاقه فیزیک؛ انتخاب مهندسی!

علیرضا اعلایی، علت ارجحیت رشته‌های مهندسی به‌ویژه مهندسی کامپیوتر به رشته‌های علوم پایه را این طور توصیف می‌کند: «من به فیزیک بسیار علاقه‌مندم و می‌خواستم در این رشته تحصیل کنم اما مهندسی کامپیوتر آینده شغلی و درآمد بهتری چه در ایران و چه در کشورهای خارجی دارد.»

یوسف میریوسفی نیز معتقد است با وجود علاقه‌ای که به تحصیل فیزیک دارد اما شغل هم مهم است.

وی تصریح می‌کند: «با لیسانس فیزیک فقط می‌توانم در مدارس معلم شوم یا تا مقطع دکترا ادامه دهم و مشغول پژوهش شوم. متاسفانه در ایران اجتماع علمی و ارتباطات خوبی برای فیزیک نداریم.»

فرهاد عزیزی که می‌خواهد در رشته مهندسی برق ادامه تحصیل دهد، می‌گوید: «اگر بخواهم فیزیک را ادامه دهم شاید از نظر درآمد برای ادامه زندگی‌ام با مشکل مواجه شوم. از طرفی تلسکوپ جیمزوب که در حال حاضر مرزهای علم را به جلو می‌برد، طراحی شده و ساخت مهندسان است. بسیاری از کسانی که در رصدخانه‌های بزرگ دنیا کار می‌کنند، مهندس بوده و در کنارش دانش نجوم را هم فرا گرفته‌اند. »

سهند اکرمی‌پور هم دلیل انتخاب خود را این‌طور شرح می‌دهد: «در این مدت که تحقیق کرده و کمی به خواسته‌هایم فکر کردم، متوجه شدم زندگی راحت و داشتن درآمد کافی از اولویت‌هایم است که امکان تحقق آن با تحصیل در رشته‌ای مانند مهندسی کامپیوتر بیشتر فراهم است.»

دکتر مهدی خاکیان که خودش دانش‌آموخته فیزیک در مقطع دکتراست در تکمیل صحبت‌های اعضای تیم می‌گوید: «اساسا فلسفه برگزاری المپیادها توجه به علوم پایه است. این دغدغه در کل جهان وجود دارد که بچه‌های مستعد، رشته‌های علوم پایه را انتخاب نمی‌کنند. دلیلش هم همان مواردی است که بچه‌ها صادقانه گفتند؛ پیدا کردن شغل سخت است، درآمد در این رشته‌ها کم و افراد دانش‌آموخته از جایگاه اجتماعی متناسب با میزان تحصیلات‌شان برخوردار نیستند. در صورتی که امکان انتخاب رشته‌های دیگر فراهم باشد و باز هم علوم پایه را انتخاب کرده باشید، باید همیشه درباره این تصمیم‌تان به دیگران توضیح دهید.»

وی تصریح می‌کند: «المپیاد بچه‌ها را در مسیر علوم پایه قرار می‌دهد. اگر ۱۰سال بعد این بچه‌ها را دنبال کنیم، بیشترشان در زمینه نجوم کار می‌کنند. »

لزوم تمرکززدایی از پایتخت

با توجه به این‌که در سال‌های اخیر بیشتر اعضای تیم ملی المپیادها را دانش‌آموزان مدارس شاخص تهران تشکیل می‌دهند، به نظر می‌رسد اطلاع‌رسانی در شهرهای دیگر و امکانات آموزشی مورد نیاز با نقصان‌هایی همراه است. از دبیر کمیته نجوم باشگاه دانش‌پژوهان جوان درخصوص فعالیت‌های این مجموعه برای رفع این چالش پرسیدیم.

دکتر خاکیان در پاسخ به جام‌جم می‌گوید: «ما بارها تلاش کردیم از طریق باشگاه، ارتباطی با مدارس شهرهای دیگر برقرار کنیم یا از طریق برنامه‌های تلویزیونی پرمخاطب درباره منابع درسی و کتاب‌هایی که نیاز است برای شرکت در آزمون‌های المپیاد نجوم مطالعه شود، اطلاع‌رسانی کنیم اما موفق نشدیم. زمان آزمون‌ها و محتوای آنها اگر به‌درستی به دانش‌آموزان منتقل شود تمرکز شرکت‌کننده‌ها از دبیرستان‌های تهران برداشته خواهد شد. این قضیه درباره المپیاد نجوم بسیار بیشتر است چون دانش‌آموزان فکر می‌کنند باید پیش‌زمینه خاصی از نجوم داشته باشند؛ درحالی‌که نیاز است فقط به تعدادی از درس‌های خودشان اشراف کامل داشته باشند.»

وی در ادامه پیشنهاد می‌دهد: «اگر بخشی از المپیاد در مرحله اول با هماهنگی استان‌های مختلف برگزار شود، به این صورت که هر استان برای خودش آزمونی با هر کیفیتی که مد نظر دارد برگزار کرده و پنج نفر برگزیده معرفی کند نمایندگانی از هر استان می‌توانند در المپیادهای کشوری به رقابت بپردازند.»

دکتر خاکیان در مورد اقدامات باشگاه دانش‌پژوهان جوان درخصوص برقراری امکان دسترسی برابر دانش‌آموزان کم‌برخوردار کشور به امکانات آموزشی مورد نیاز برای آمادگی شرکت در المپیاد می‌گوید: «در سال‌های قبل توازن بیشتری بین دانش‌آموزان و امکانات تحصیل برقرار بود اما رفته‌رفته فاصله امکانات آموزشی برای خانواده‌های مرفه و دانش‌آموزان خانواده‌های متوسط و ضعیف بیشتر شده است و این نیاز به برنامه‌ریزی بنیادی در نظام آموزشی کشور دارد. سرانه آموزش‌وپرورش برای هر دانش‌آموز معادل قیمت یک توپ فوتبال در طول سال است، با این حساب امکانات زیادی در دسترس دانش‌آموزان در مدارس عادی نیست.»

وی می‌افزاید: «بودجه باشگاه دانش‌پژوهان جوان نیز در حدی نیست که بتواند از پس هزینه‌های جاری به‌خوبی بربیاید چه برسد به این‌که بخواهد سراغ مواردی فراتر از وظایف اولیه‌اش برود.»

المپیادی‌ها می‌مانند یا می‌روند؟

پدیده مهاجرت نخبگان موضوع چالش‌برانگیز این روزهاست. از المپیادی‌ها پرسیدیم برنامه‌شان برای آینده چیست؟ به‌جز یک نفر همه قصد ادامه تحصیل در خارج از کشور را داشتند. علیرضا اعلایی معتقد است اگر شرایط زندگی در ایران مناسب باشد، ترجیح می‌دهد در کشورش بماند. میریوسفی مهم‌ترین علت این تصمیم را شرایط زندگی و اشتغال می‌داند.

فرهاد عزیزی که هنوز تصمیم جدی در این خصوص نگرفته است، می‌گوید: «در همین بازه المپیاد جهانی که از خانواده دور بودم احساس کردم هنوز بلوغ کافی برای تصمیم در این زمینه را ندارم. رفتن شاید رفاه بهتری برایمان به ارمغان بیاورد ولی تنها عامل تاثیرگذار برای انتخاب این نیست.»

اما دکتر خاکیان معتقد است رفتن بچه‌ها به خارج از کشور هیچ اشکالی ندارد. وی توضیح می‌دهد: «این‌که بعدا بتوانیم از توانایی این افراد استفاده کنیم یا نه مسأله ما به‌عنوان مسئولان کشور است. بخشی از آموزش و تجربه آنها بهتر است در خارج از ایران اتفاق بیفتد در کشورهایی که سال‌های سال در آن تجربه کسب کرده‌اند و شرایطی را فراهم کردند که ما امروز آن را نداریم.»

از او پرسیدیم با این حساب آیا سرمایه‌گذاری در المپیاد در شرایطی که امکانات اولیه آموزشی برای بسیاری از دانش‌آموزان کشور فراهم نیست توجیه دارد؟ دکتر خاکیان توضیح می‌دهد: «سرمایه‌گذاری و موفقیت در آزمون‌های بین‌المللی علمی فقط به مدال‌آوری برای کشور و مزایا برای دانش‌آموزان شرکت‌کننده منجر نمی‌شود؛ به‌دست‌آوردن نتایج درخشان در المپیادها می‌تواند موجب انگیزه‌بخشی و ایجاد علاقه در دانش‌آموزان مختلف به یادگیری بیشتر و تحصیل علم فراتر از مفاهیم کتاب درسی شود به‌نحوی‌که این دستاورد را دست‌یافتنی ببینند.»

نقطه‌قوت تیم المپیاد نجوم

دکتر خاکیان درخصوص علت موفقیت تیم ملی المپیاد نجوم در دوره‌های متوالی المپیاد جهانی به جام‌جم می‌گوید: «نگاه کمیته المپیادهای دیگر معمولا به این شکل است که اگر بالاترین سطح آموزش را برای دانش‌آموزان داشته باشیم، آنها دانش کافی برای کسب مقام در المپیاد جهانی را نیز خواهند داشت اما نگاه ما در کمیته نجوم به المپیاد جهانی کمی دقیق‌تر است؛ برنامه‌ریزی می‌کنیم تا حتما بتوانیم نتیجه مطلوبی در المپیاد کسب کنیم. سعی می‌کنیم همان نگاه المپیاد جهانی را در آزمون‌ها و دوره‌های آموزشی داشته باشیم و تکنیک‌ها و ظرافت مورد نیاز برای موفقیت در المپیاد جهانی را براساس تجربیات سال‌های گذشته آموزش می‌دهیم.»

علیرضا علایی در مورد تجربه حضورش در المپیاد جهانی می‌گوید: «المپیاد جهانی در سه بخش آزمون تئوری، آزمون تحلیل داده و آزمون رصدی برگزار می‌شود. المپیاد امسال نسبت به سال‌های گذشته خیلی سخت‌تر بود، به‌ویژه در بخش تئوری، که اتفاقا نقطه قوت ما ایرانی‌هاست و همین موجب شد که بتوانیم نتایج بهتری نسبت به سایر شرکت‌کنندگان کسب کنیم.»یوسف‌ میریوسفی نیز می‌گوید: «مهم‌ترین نقطه ضعف ما شرایطی بود که به دلیل شیوع کرونا موجب شد برنامه‌های رصدی کمی در دوره‌ آمادگی داشته باشیم، معمولا شرکت‌کننده‌های کشورهای دیگر در بخش رصد قوی‌تر هستند. در المپیاد جهانی امسال اتفاقی که افتاد این بود که آزمون رصد به شکل استاندارد برگزار نشد به همین خاطر آزمون برای همه شرکت‌کنندگان سخت شد و کمک کرد ما نتیجه بهتری کسب کنیم.»

با مدال‌آوران تیم ملی المپیاد جهانی نجوم آشنا شوید

مهدی استاد محمدی

مهدی از شهر کاشان به جمع تیم ملی پیوسته است. او دوران متوسطه‌ دوم را در کاشان سپری کرده و با راهنمایی‌های برادرش که پیشتر در المپیادهای کشوری شرکت‌ کرده بود، به شرکت در المپیاد نجوم علاقه‌مند شد. اشتیاقش به مباحث فیزیک و نجوم، زمینه‌ساز موفقیتش در این المپیاد شد. به‌گفته مهدی مدرسه‌اش در ایجاد آشنایی و موفقیتش در این المپیاد نقشی نداشته است. او برای فراگیری مباحث المپیاد سال یازدهم را در دبیرستان علامه‌حلی تهران گذرانده و در مسابقات جهانی موفق به کسب مدال طلا شده است.

علیرضا اعلایی

علیرضا نیز به دلیل علاقه‌اش به نجوم و آشنایی‌اش با المپیاد نجوم در دبیرستان محل تحصیلش (علامه‌حلی) در این مسابقات شرکت کرده و موفق کسب مدال نقره جهانی شده است. او معتقد است که مسیر المپیاد مسیر جذاب‌تری بوده زیرا تمرکز روی دروس مورد علاقه‌اش را فراهم ‌کرده است.

سیدیوسف میریوسفی

یوسف هم که از دانش‌آموزان دبیرستان علامه‌حلی تهران است با المپیادهای کشوری و مزایای کسب مدال در این مسابقات، با شرکت در کلاس‌های سمپیاد که تلفیقی از المپیاد و سمپاد (سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان) آشنا شده است. او در این مسابقات موفق به کسب مدال طلا شده است.

فرهاد عزیزی

فرهاد از دانش‌آموزان دبیرستان انرژی اتمی تهران است که در سال دهم با مزایای شرکت در المپیاد کشوری و امکان معافیت از کنکور آشنا می‌شود. از آنجا که از کودکی به نجوم علاقه داشته و همراه پدرش به رصد ستاره‌ها و صور فلکی می‌پرداخته، مسیر المپیاد نجوم را برای ادامه مسیر تحصیلش برگزیده است. او در المپیاد جهانی امسال مدال طلا را از آن خود کرد.

سهند اکرمی‌پور

سهند هم از دانش‌آموزان علامه‌حلی است که با شرکت در کلاس‌های المپیاد ریاضی با فضای المپیادها آشنا شده و سپس با شرکت در دوره‌های سمپیاد و به علاقه‌مندی‌اش به نجوم پی می‌برد. او هم از دیگر طلایی‌های کاروان المپیاد نجوم کشور است.

سهند اسماعیل‌زاده، سپهر سلامت، محمدمهدی عابدیان، آرسام مجد و آریا قنبری نیز دیگر مدال‌آوران طلای کشور در این المپیاد بودند که امکان حضور در میزگرد جام‌جم برایشان فراهم نشد.

تقاضای المپیادی‌ها برای افزایش ظرفیت معافیت از کنکور

علیرضا اعلایی با اشاره به این که امکان تمرکز روی دروس دیگر در دوران آمادگی برای المپیاد کاهش پیدا می‌کند، می‌گوید: «اگر نتوانیم در المپیاد کشوری مدال طلا کسب کنیم با این مشکل مواجه هستیم برای سال دوازدهم و آماده شدن برای کنکور فشار زیادی را باید یکباره تحمل کنند.

در دیداری که با ریاست‌جمهوری داشتیم نیز این دغدغه را مطرح کردیم که اگر بشود امکان افزایش سهمیه معافیت برای کنکور برای مدال‌آوران غیرطلایی هم فراهم شود. در بیشتر موارد اختلاف امتیاز طلایی‌ها و افرادی که مدال نقره‌ و برنز کسب کرده‌اند آن‌قدر ناچیز است که واقعا ممکن است بر اثر خطای نمره‌دهی مصحح به‌راحتی سرنوشت یک نفر کاملا جابه‌جا شود.»

مهدی استادمحمدی در این رابطه می‌گوید: «شاید اگر روند تعیین نوع مدال‌ها در المپیاد کشوری نیز مانند المپیاد جهانی بر اساس نمره شود و محدودیت ۱۰نفره برای آن لحاظ نشود، عدالت بیشتری در برخورداری از مزایای مدال‌آوری در المپیاد برای دانش‌آموزان فراهم شود.» دکتر خاکیان در پاسخ به این دغدغه دانش‌آموزان توضیح می‌دهد: «واقعیت این است که اولویت بچه‌ها در تلاشی که برای کسب مدال طلا دارند، معافیت از کنکور است و در کنار این هدف به شرکت در المپیاد جهانی هم فکر می‌کنند. نکته اصلی این است که سازمان سنجش به کمیته نجوم ۱۰نفر ظرفیت معافیت از کنکور را داده است. در نتیجه چاره‌ای نیست که ملاک رده‌بندی و مدال‌ها را بر اساس این ظرفیت پیش ببریم. با این‌که تمام تلاش این است که نمره‌دهی به دانش‌آموزان با کمترین خطا و اعمال سلیقه صورت بگیرد، در برخی شرایط واقعا مرزبندی دشوار است اما چاره‌ای جز قیچی کردن این مرز برایمان نمی‌ماند. بدون‌شک فشار این استرس روی کمیته کمتر از خود دانش‌آموزان نیست تا حقی ناحق نشود.»​​​​​​​