گرم شدن زمین و نقش کشورهای توسعه‌یافته

نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد تلاش‌های بین‌المللی در جریان توافق‌نامه پاریس در سال ۱۳۹۴ برای کشیدن ترمز روند افزایشی متوسط دمای کره زمین به نتیجه نرسیده و آینده سیاره ما بر اثر پیامدهای تغییر اقلیم با ادامه روند فعلی از آنچه تصور می‌کنیم فاجعه‌بارتر است.

بیست و ششمین کنوانسیون متعهدین به تغییرات آب و هوا از۱۰ آبان در شهر گلاسگوی اسکاتلند آغاز شد و میزبان ده‌ها نفر از رهبران جهان است. یکی از محورهای بسیار مهم این نشست، گزارشی است که از سوی هیات بین دول تغییر اقلیم منتشر شده است. طبق این گزارش افزایش دمای ۵/۳درجه‌ای کره زمین به جای ۵/۱درجه تا پایان قرن۲۱ فرآیندی نپذیرفتنی است، زیرا اگر با این فرمان پیش برویم نسل امروز بشر انتهای قرن را نخواهد دید و راهی جز فروغلتیدن در مسیر فجایع اقلیمی پیش رویمان نخواهد بود. بنابراین لازم است جهانیان اهداف بلندپروازانه‌ای را درراستای کاهش انتشار دی‌اکسیدکربن و سازگاری با شرایط کنونی در پیش بگیرند.

سال۱۳۷۱شمسی/ ۱۹۹۲ میلادی در اجلاس سران برزیل، شهر ریودوژانیرو محلی بود که رهبران کشورهای جهان به طرح دغدغه‌ای مهم و فراگیر پرداختند؛ موضوعی که جزو سه بحث مهم کشورها بود و به‌شدت مورد تایید رؤسای جمهور و پادشاهان وقت کشورها قرار گرفت. ۲۹ سال پیش وقوع مخاطرات غیرعادی اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی که چند سالی گریبان بشر را گرفته بود، سبب شد جهان به موضوع رفع بحران‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بیش از گذشته توجه کند.

هرچند پیش از آن قابل استنادترین هیات علمی سازمان ملل در بحث تغییرات اقلیمی موسوم به آی‌پی‌سی‌سی (IPCCسرواژه عبارتی به معنی هیات بین دولتی تغییرات آب و هوایی) در سال ۱۳۶۷/ ۱۹۸۸ مباحث هشداردهنده‌ای را در پی مخاطراتی همچون سیلاب‌های شدید، توفان‌های مخرب، خشکسالی‌های مدام، آتش‌سوزی جنگل‌ها، بالاآمدن سطح آب اقیانوس‌ها، ذوب شدن یخ‌های قطب‌ها، به زیر آب رفتن سواحل، شیوع بیماری‌های مختلف و امراض نوپدید و... که ناشی از افزایش میانگین دمای سطح کره زمین است را مطرح کرده بود اما در نهایت تصمیم بر این شد که در جریان یک معاهده، سندی حقوقی تدوین شود تا کشورهای عضو سازمان ملل متحد بتوانند در راستای اجرای مفاد آن برای کاهش تغییرات آب و هوا و همچنین تثبیت غلظت گاز دی‌اکسیدکربن در جو اقداماتی انجام دهند.

در نتیجه، کنوانسیون چارچوب سازمان ملل برای تغییرات آب و هوا در سال ۱۳۷۱/ ۱۹۹۲ در برزیل به تصویب سران جهان رسید و بلافاصله اغلب کشورها موافقت خود را برای پیوستن به آن اعلام کردند. در این راستا گردهمایی سالانه متعهدین به کنوانسیون نام برده که باعنوان کوپ (COP) شناخته می‌شود، در آبان هر سال برای حل چالش‌های تغییرات اقلیمی تشکیل می‌شود.

امسال «کوپ۲۶» از ۱۰ آبان به طور رسمی در گلاسگوی اسکاتلند آغاز به کار کرد. معمولا این اجلاس دو تا سه هفته ادامه دارد که وزرای مرتبط در هر کشوری بر مبنای دستورالعمل‌های تدوین شده در نشست‌های بین‌المللی مرتبط و مباحث ارائه‌شده از سوی آی‌پی‌سی‌سی، به طرح دیدگاه می‌پردازند.

به عبارت دیگر، وزرا موضوعات کلی و اساسی را مطرح می‌کنند و در لایه‌های جزئی‌تر دیپلمات‌ها و معاونان به بحث و گفت‌وگو و حل تعارضات می‌پردازند. بنابراین تمام نشست‌های مرتبط با بحث گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی از اهمیت زیادی برای این نشست برخوردار است. به گونه‌ای که بوریس جانسون، نخست‌وزیر انگلیس که از سخنرانان روز نخست این نشست بود، با بیان این‌که امروزه تغییرات آب‌وهوایی شبیه یک بمب ساعتی است که هر لحظه امکان انفجار آن می‌رود، گفت:«تغییرات آب‌وهوایی فیلم سینمایی نیست و رسیدن به آخرالزمان به واسطه وقوع تغییرات آب‌وهوایی، واقعیتی غم‌انگیز است. بهتر است دست از بازی‌های کودکانه برداریم و بدون اتلاف وقت دست به کار شویم، زیرا فقط یک دقیقه به پایان دنیا زمان باقی است.»

ابتدا توسعه یافته‌ها جواب دهند

در وضعیت کنونی دیدگاه جامعه بشری فارغ از هرگونه تقسیم‌بندی جغرافیایی،اقلیمی و قاره‌ای حول محور پدیده گرمایش جهانی و چالش‌های تامین انرژی می‌گردد.

رئیس موسسه تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران و رئیس اسبق مرکز امور بین‌الملل سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید، تصمیمات احتمالی که در کوپ۲۶ گرفته می‌شود به سه تا چهار محور اصلی برمی‌گردد. محور نخست به مسؤولیت و تکلیف کشورهای توسعه یافته اشاره دارد. به عبارت دیگر، ابتدا یک ارزیابی همه جانبه از عملکرد تعهدات کشورهای توسعه یافته تا پیش از سال۲۰۲۰ می‌شود و در مرحله بعد با در نظر گرفتن کاستی‌ها و کم‌کاری‌های این کشورها تعهدات دیگری برای آنها در جهت جبران تعهدات گذشته در نظر گرفته می‌شود.

به گفته مجید شفیع‌پور مطلق، معضلات ناشی از عدم موفقیت در کاهش انتشار دی‌اکسیدکربن ناشی از کم‌کاری کشورهای توسعه یافته است که می‌تواند بر دوش کشورهای در حال توسعه هم بیفتد. به همین دلیل برای اطمینان از برطرف‌شدن این کم‌کاری‌ها یکی از موضوعات اصلی در این اجلاس مشخص‌ترشدن وظایف کشورهای توسعه یافته است.

کشورها در کوپ۲۶ به صورت گروهی به اعمال نظر می‌پردازند. به عنوان مثال، کشورهای عضو اتحادیه اروپا، کشورهای موسوم به گروه چتر، کشورهای عضو گروه ۷۷، کشورهای کوچک جزیره‌ای هر کدام یک صدای واحد دارند و هر گروه با توجه به دیدگاه‌ها و خواست‌های منطبق با منافع ملی و اقلیمی خودشان در هر موضوعی اظهار نظر می‌کنند؛ بنابراین هیچ کشوری به تنهایی به ذکر چالش‌ها نمی‌پردازد.

رئیس مؤسسه تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران می‌گوید: «ایران جزو گروه۷۷ است که شامل۱۳۳کشور در حال توسعه می‌شود و حتی چین نیز عضو این گروه است. گروهی با تنوع زیاد که زیر گروه‌های متعددی دارد و نزدیک به ۵۵درصد جمعیت کره زمین را تشکیل می‌دهند که مطمئنا صدای آنها به گوش می‌رسد، زیرا اگر صدای آنها شنیده نشود به تجمیع نظر نمی‌رسند. به گفته آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد در مراسم افتتاحیه این نشست «شکست اجلاس پیش‌رو یک گزینه نیست، بلکه حکم مرگ بشریت است.» بنابراین محور اول در نشست اقلیمی گلاسگو به تعهدات پیش از ۲۰۲۰ کشورهای توسعه‌یافته اشاره دارد که ناتوانی‌شان را در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از سوی کشورهای توسعه‌یافته مطرح می‌کند.

همچنین ناتوانی در تامین منابع مالی و انتقال فناوری مناسب از سوی کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای در حال توسعه و ظرفیت‌سازی‌ای که لازم است در کشورهای در حال توسعه صورت بگیرد نیز از موضوعاتی است که در محور نخست کوپ ۲۶ قرار است مطرح شود. باید اشاره کنیم در صورتی کشورهای در حال توسعه به تعهدات خود عمل می‌کنند که توسعه‌یافته‌ها به تعهدات خود جامه عمل بپوشانند.»
از دستورالعمل‌های کنوانسیون تغییرات اقلیمی، تامین منابع مالی کشورهای در حال توسعه از سوی کشورهای توسعه‌یافته است.

شفیع‌پور دراین‌باره معتقد است: «محور دوم کوپ ۲۶ بر تامین منابع مالی است اما نه به‌صورت اختصاص منابع بلاعوض بلکه یک جریان مالی قابل اتکا باید شکل بگیرد. در یک دهه گذشته صحبت از تخصیص یک‌میلیارد دلار بود که کشورهای توسعه‌یافته به‌صورت سالانه نتوانستند یا نخواستند بیشتر از ۱۷ یا ۱۸درصد آن را تامین کنند. این یکی از بحث‌های بسیار جدی است که کشورهای در حال توسعه معتقدند بدون وجود منابع مالی لازم امکان مشارکت کشورهای در حال توسعه وجود ندارد.»به گفته رئیس موسسه تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران، محور سوم این اجلاس به ماده ۶ توافق‌نامه پاریس برمی‌گردد که به مکانیسم‌های مالی مبتنی‌بر بازار و غیربازار برای مشارکت و همکاری بین کشورها اشاره دارد و پس از پشت‌سر گذاشتن چندین نشست کوپ، هنوز کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه نتوانسته‌اند به اتفاق نظر برسند و انتظار می‌رود در گلاسگو بتوانند در این زمینه توافق کنند.

هرچقدر کربن تولید می‌کنید همان‌قدر هم جذب کنید

«انتشار کربن صفر خالص» از دیگر موضوعاتی است که در گلاسگو مطرح می‌شود؛ در تعریف کربن صفر خالص باید گفت کشورها به هر میزان که دی‌اکسیدکربن منتشر می‌کنند به همان میزان هم باید جذب داشته باشند.

شفیع‌پور در تشریح انتشار کربن صفر خالص می‌گوید: «جذب کربن انتشاریافته در هر کشور برنامه‌ای است که باید تا سال ۱۴۲۹/۲۰۵۰ محقق شود و کشورها براساس مساحت و ساختارهای صنعتی خود واکنش‌های متفاوتی داشته‌اند؛ برای مثال چین اذعان کرده است که تا سال ۱۴۰۹۲۰۳۰/ این کار را انجام می‌دهد؛ هند چنین هدفی را نپذیرفته است. از سوی دیگر برخی از کشورهای کوچک هم از سال‌جاری برای انتشار کربن صفر خالص اعلام آمادگی کرده‌اند؛ همچنین اتحادیه اروپا مبدا خود را سال ۲۰۳۰ گذاشته است.

از آنجا که اقتصاد کشورمان وابسته به صادرات هیدروکربن‌ها و سوخت‌های فسیلی است و از طرف دیگر چون هنوز به توافق‌نامه پاریس نپیوسته است که بتواند از امکانات و مشوق‌ها استفاده کند، بنابراین آغاز حرکت در مسیر انتشار کربن صفر خالص از بحث‌هایی است که برای کشور ما اهمیت بسیار زیادی دارد.
گفتنی است، در روزهای نخستین کوپ ۲۶ سران کشورها در سطح روسای‌جمهور یا پادشاه دعوت شدند تا سرلوحه‌ای را به جامعه جهانی و مذاکره‌کنندگان اعلام کنند و در سه روز پایانی این نشست بین‌المللی، وزرای کشورها مباحث اختلاف‌نظر جدی را چکش‌کاری می‌کنند.

برای چه دور هم جمع می‌شوند؟

اما مهم‌ترین محور این نشست‌ها به گزارش اصلی هیات بین‌دولتی تغییر آب‌وهوایی در سازمان ملل یا همان آی‌پی‌سی‌سی اختصاص دارد و محتوای آن حاکی از این است که دمای کره‌زمین تا پایان قرن بیست‌ویکم، به‌شدت افزایش می‌یابد. درواقع با وجود مشارکت‌های ناچیز کشورها، دمای کره‌زمین به‌طور حتم تا پایان قرن حاضر در محدوده ۳/۵ تا ۳/۷ درجه افزایش دما قرار می‌گیرد که اصلا قابل پذیرش نیست.
شفیع‌پور دراین‌باره معتقد است: «اگر می‌خواهیم حرکت رو به تعالی داشته باشیم و رشد مناسبی را برای نسل‌های آینده رقم بزنیم، باید افزایش میانگین دمای کره‌زمین را نسبت به سال ۱۸۵۰ میلادی که سال آغاز انقلاب صنعتی در اروپاست و مبنای محاسبات دمایی نیز هست، به ۱/۵ درجه سانتی‌گراد برسانیم. برای این کار لازم است اسناد و مشارکت ملی مورد بازنگری قرار گیرد و تعهدات بلندپروازانه و بیشتری را بپذیریم.»

هدایت افکار عمومی در زمینه همکاری با یکدیگر هم در بحث کاهش انتشار کربن و هم در سازگاری امری بسیار مهم است که دولت‌ها باید برای آن برنامه واحد ویژه خود را داشته باشند. از آنجا که ما یک کره‌زمین و یک اتمسفر داریم، باید قدری در مسیر رسیدن به اهدافی حرکت کنیم که در نگاه نخست دست‌نیافتنی هستند. به اعتقاد بسیاری از دانشمندان، بی‌توجهی به این میزان افزایش دما در نهایت منجر به این می‌شود که نسل بشر پایان قرن بیست‌ویکم را نبیند.

ایران و اما و اگرهای توافق‌نامه پاریس

ایران در باب موضوعات مطرح‌شده درباره توافق‌نامه پاریس در گلاسگو تنها می‌تواند ناظر بر نشست‌ها باشد. گفتنی است توافق‌نامه پاریس که ذیل کنوانسیون تغییرات آب‌وهوا ایجاد شد، در راستای جایگزین‌شدن پروتکل کیوتو شکل گرفت. به عبارت دیگر در اواخر آذر ۹۴، توافق‌نامه پاریس در ادامه پروتکل کیوتو با این تفاوت منعقد شد که کشورهای توسعه‌یافته باید تعهدات مالی خود را در قبال کشورهای در حال توسعه پیگیری و دنبال کنند.

بنا بر مفاد اسناد به‌رسمیت‌شناخته‌شده در این توافق‌نامه و کنوانسیون‌‎های پیشین، کشورها علاوه‌بر طرح اقدامات برای کاهش انتشار کربن باید برنامه‌های مبتنی‌بر سازگاری هم تدوین کنند. در حقیقت سازگاری و کاهش انتشار کربن دو بال اصلی تمام کنفرانس‌های تغییر اقلیم است.

شفیع‌پور دراین‌باره می‌گوید: «وقتی از کاهش انتشار دی‌اکسیدکربن صحبت می‌شود، استخراج، مصرف و صادرات نفت و مشتقات آن نیز مطرح است. با این حساب برگزاری چنین نشست‌هایی برای کشورهایی مانند ایران که اقتصادش از گذشته تا به امروز و حتی آینده تا حد زیادی وابسته به استخراج، مصرف و صادرات نفت و گاز و مشتقات آن است، اهمیت مضاعفی دارد. با توجه به آن‌که کشور ما در جایگاه دهم تا پانزدهم انتشاردهنده‌های گازهای گلخانه‌ای در جهان قرار دارد، مانند دیگر کشورها در صورت پیوستن به توافق‌نامه پاریس باید اقدامات کاهشی خود را مطرح و به آن عمل کند.»

به گفته رئیس اسبق مرکز امور بین‌الملل سازمان حفاظت محیط‌زیست، از ۱۹۷ کشور متعهد کنوانسیون تغییرات اقلیمی، ۱۹۳ کشور به توافق‌نامه پاریس پیوستند اما جمهوری اسلامی ایران که در وهله نخست نتوانست بهره‌مندی مناسب و متناسب با جایگاه خود را در پروتکل کیوتو برای خود فراهم کند، هنوز به توافق‌نامه پاریس نپیوسته است. درحال‌حاضر اسناد پیوستن به توافق‌نامه پاریس در مراحل اولیه امضای مجلس شورای اسلامی و ۱۹ دستگاه اجرایی وزارتخانه‌ای مرتبط قرار دارد.

مهتاب دمیرچی - دانش / روزنامه جام جم