تاریخی، جهانی اما گمنام (+تصاویر)

 اما شاید هنوز یک نوع دستبافته ایرانی حتی در بین ایرانیان ناشناخته‌ باشد چه رسد در میان مردم جهان و آن چیزی نیست جز «زیلو»؛‌ همان دستبافی که بارها و بارها از صفحه تلویزیون در حسینیه امام‌خمینی(ره)، محل ملاقات‌های عمومی رهبر معظم انقلاب مشاهده کرده‌اید؛ مفروشی آبی‌رنگ که سرتاسر حسینیه و حتی بیت رهبری را پوشانده و ایشان سال‌ها پیش در پاسخ به یکی از زیلوبافان قدیمی میبد که خطاب به رهبری گفته‌بود چرا از تولید زیلو با این‌که یک فرش ایرانی است، حمایت نمی‌شود، پاسخ داده‌ بودند: «من که نمی‌توانم اصرار بکنم ولی من باید یک کار فرهنگی انجام می‌دادم که دادم. تمام حسینیه و منزل خودم را زیلو کردم و انتظار دارم دیگران هم این کار را بکنند.»

زیلو در گذشته در شهرهای متعددی بافته می‌شد اما در حال حاضر فقط در میبد بافته می‌شود و همین انحصار و ظرافت‌های بافت این نوع دستبافت طبیعی سبب شد آذر۹۷ شهر میبد به عنوان شهر جهانی زیلو از سوی یونسکو معرفی شود.

در روزگاری نه‌چندان دور تولید زیلو در میبد به روزی ۶۰۰۰ کیلوگرم می‌رسید (واحد شمارش زیلو کیلوگرم است) اما در دهه ۵۰ و ۶۰ با افتتاح کارخانه‌های فرش ماشینی و موکت، این هنر به زوال رفت تا این‌که با ثبت‌جهانی میبد به عنوان شهرجهانی زیلو، امیدها برای رونقش بیشتر شد.

ثبت جهانی در کنار راه‌اندازی موزه زیلو و تلاش مسؤولان شهری میبد و میراث استان‌ یزد حرکتی است که در راستای رونق دوباره بافت و فروش این محصول باکیفیت ایرانی این روزها درحال انجام است.

منحصر به‌فردترین موزه زیلو

اما چه چیزی سبب شد توجه‌ها به سمت زیلو جلب شود؟ دستبافته‌ای که رو به فراموشی بود و جز چند پیرمردی که به ناچار و برای ارتزاق آن را می‌بافتند، امیدی به حیات آن در نسل آینده نبود.

بی‌شک می‌توان به وجود موزه زیلو در کاروانسرای این شهر اشاره کرد که سال ۸۱ توسط انجمن «یاران یادگارهای فرهنگی میبد» جمع آوری و راه‌اندازی شد.

سید عبدالعظیم پویا، بنیانگذار این انجمن، فارغ‌التحصیل سال ۴۴ دانشگاه تهران در رشته جامعه‌شناسی است که برای ادامه تحصیل در رشته جامعه‌شناسی هنر به فرانسه رفت و از این رشته فارغ‌التحصیل شد.

او درباره ایده راه‌اندازی این موزه به جام‌جم می‌گوید: باید اقدامات زیادی برای معرفی زیلو انجام شود. شاید کمتر کسی در کشور بداند موزه‌ای برای زیلو هم وجود دارد. تاکنون چند کتاب برای کودک چاپ شده تا زیلو را به آنها معرفی کنند و در این زمینه فرهنگ‌سازی شود. شعرهایی گفته‌شده و تصویرسازی شده‌است. همین تلاش برای معرفی زیلو بود که سبب شد فکر راه‌اندازی یک موزه به ذهنم خطور کند.

او ادامه می‌دهد:« از آنجا که اغلب زیلوهای قدیمی موجود، در اماکن مقدس چون امامزاده‌ها و مساجد نگهداری می‌شوند، برای انتقال آنها به موزه مشکلات زیادی داشتیم که سبب شد از رهبری استفتا بگیریم که آیا می‌توان فرشی را که برای مساجد و بقاع‌متبرکه بافته‌شده، برای استفاده بهینه از مساجد خارج کرد یا خیر که با این کار موافقت و موجب شد بتوانیم بسیاری از زیلوها را از مساجد جمع‌آوری کنیم. این زیلوها در مساجد و امامزاده‌ها افتاده‌بود و کسی آنها را نمی‌دید و حتی آنقدر به آنها بی‌حرمتی شده‌بود که رویشان موکت پهن کرده‌بودند.»

علاقه به گردآوری مجموعه‌ای از قدیمی‌ترین زیلوهای بافته شده؛ سبب شد پویا به بسیاری از شهرهای ایران سفر کند تا این‌که سرانجام مجموعه‌ای نفیس از زیلوهای قدیمی جمع‌آوری شد و با کمک اداره میراث‌فرهنگی استان‌یزد، بخشی از کاروانسرای میبد در اختیار انجمن «یاران یادگارهای فرهنگی میبد» قرار گرفت تا موزه زیلو شکل بگیرد.

حکایت قدیمی‌ترین زیلو

قدیمی‌ترین زیلوی موجود در موزه زیلوی میبد، زیلویی است بافته‌شده به سال ۸۰۸ قمری. نکته قابل توجه در زیلوها این است که برخلاف فرش، اغلب کتیبه‌ای دارند که اطلاعاتی از بافنده و سال بافت در اختیار ما قرار می‌دهد.

بنیانگذار انجمن یاران یادگارهای فرهنگی میبد در توضیح این زیلو می‌گوید:«این زیلو در شبستان مسجد جامع میبد بود و روی آن فرش انداخته‌بودند، اما چون من در مسجد رفت و آمد داشتم، می‌دانستم که چنین زیلویی وجود دارد و با مذاکره با خادمان و متولیان مسجد و با استفاده از استفتای رهبر معظم انقلاب توانستیم این زیلو را که قدیمی‌ترین زیلوی شناخته شده‌است، به موزه منتقل کنیم.»

چرا زیلوبافان بیمه نمی‌شوند؟

عبدالکریم غنی‌پور، مسؤول تعاونی زیلوبافی میبد که سال ۵۱ تاسیس شده، با اشاره به این‌که زیلوبافان نیز مانند بسیاری از هنرمندان صنایع‌دستی بیمه ندارند، می‌گوید: روزگاری تعاونی زیلوبافی میبد ۶۰۰عضو داشت، درحالی که اکنون ۱۰بافنده بیشتر در این تعاونی کار نمی‌کنند که آنها هم اغلب پیر هستند. متاسفانه دولت برای بیمه بافنده‌های زیلو کاری انجام نداده‌است و فقط بیمه روستایی و عشایری را مطرح کرده که هیچ‌کس از آن استقبال نمی‌کند چون فایده‌ای ندارد و تسهیلاتی که بیمه تامین‌اجتماعی دارد بیمه عشایری ندارد.

غنی‌پور در شرح بافت زیلو می‌گوید: زیلو از تار و پود تشکیل شده‌است. طول تار حدود ۲۴ متر است و با هر چله می‌توان هشت زیلو بافت که برعکس قالیبافی است. برای چله‌کشی هشت تا ۱۰متر راه می‌روند تا ۵۰۰تار آماده شود. نخ تار باید هفت بار تابیده‌شود و نخ پود هفت‌لا کنار هم قرار بگیرد.

رایزنی برای فروش

علیرضا نقوی، شهردار شهر میبد که همزمان دبیر شهر جهانی میبد نیز است درباره فعالیت‌های مجموعه خود برای ارتقای صنعت‌زیلوبافی در این شهر به ما می‌گوید: در حال مذاکره با شورای عالی مساجد کشور و ائمه‌جمعه هستیم تا سفارش‌های زیلو بگیریم. حسینیه‌امام‌خمینی (ره) و بیت رهبر معظم انقلاب از جمله فضاهایی هستند که با زیلو فرش شده‌اند. از آنجا که زیلوبافی جزو مشاغل خانگی به شمار می‌رود، با همکاری معاونت زنان ریاست‌جمهوری قرار شده برای بانوانی که در فضای مجازی زیلوهای بافته شده خود را عرضه می‌کنند، تسهیلاتی ارائه شود.

او ادامه می‌دهد: بعد از ثبت‌جهانی زیلو بین ۲۰ تا ۳۰دار زیلوبافی در میبد اضافه شد. قبل از جهانی‌شدن بیش از ۲۲۳دستگاه زیلوبافی در میبد وجود داشت که در حال حاضر شاهد رشد ۵۰درصدی در این زمینه هستیم. بانک اطلاعاتی زیلو نیز توسط جهاددانشگاهی تشکیل شده که مستند و همراه با جی‌پی‌اس است.

دیلماسی شهری، بهترین راهکار

شهردار میبد با اشاره به این‌که نام ۱۴شهر و روستای ایران در شورای جهانی‌ صنایع‌دستی ثبت شده که باید برای بازرگانی و فروش محصولات آنها یک شبکه ایجاد شود و یکی از آنها زیلوست. همچنین می‌توان از دیپلماسی شهری برای ارائه صنایع‌دستی ایرانی در خارج از مسائل دیپلماتیک و سیاسی که موجب تحریم‌ها و محدودیت‌ها می‌شود، استفاده کرد. خواهرخوانده میبد شهر «فائنتسا» در ایتالیاست که همچون میبد قدمت تاریخی دارد و می‌توان از این ظرفیت برای معرفی هنر میبد استفاده کرد.

شهری جهانی خالی از المان

میبد گرچه امروز با برند زیلویش ثبت‌جهانی شده و شهرت و جایگاهی در میان صنایع و هنرهای‌دستی و بومی جهانی یافته و همه اینها را مرهون هنر دست هنرمندان و زیلوبافان میبدی است اما متاسفانه نمادی که همه این افتخارات را در میبد به رخ بکشد وجود ندارد و یک گردشگر داخلی یا خارجی با ورود به میبد و گشتی در شهر متوجه نخواهدشد به چه شهری با چه عنوان و هنر و سابقه‌ای پا گذاشته، این در حالی است که معمولا شهرهای جهان با کوچک‌ترین داشته‌ای ده‌ها نماد و المان در سراسر شهر برپا کرده و خود را به دیگران معرفی می‌کنند.

شهردار میبد درباره نبود نمادهای زیلو در شهر جهانی میبد می‌گوید: میبد هم مثل سیرجان و آباده به یک‌باره با پدیده جهانی‌شدن مواجه شد و چندان آماده این موضوع نبود. این‌طور نیست که هیچ نمادی از زیلو در شهر کار نشده‌باشد. در میبد میدانی به نام زیلو ساخته‌ایم و نمادی برای آن درست شده‌است. در یکی از مجله‌های هواپیمایی زیلو را معرفی کردیم و در حال برنامه‌ریزی هستیم که چند دستگاه زیلوبافی را در نقاط مختلف شهر فضاسازی کنیم. همچنین در مجموعه گردشگری بام میبد از نقش و نگاره‌های زیلو و سفال استفاده شده و در حال ایجاد باغ زیلو و سفال هستیم.

جهانی هستیم اما فروشگاه نداریم

نقوی به نبود فروشگاهی مناسب برای ارائه زیلو در استان یزد اشاره می‌کند و می‌گوید: در میبد تنها یک فروشگاه وجود دارد که فقط قدیمی‌ها از آن اطلاع دارند. می‌خواهیم اقتصاد شهر را پویا کنیم؛ زیرا میبد یک شهر نیمه‌صنعتی است و قطب کاشی و سرامیک کشور به‌شمار می‌رود، اما زیلو در آن نادیده گرفته‌شده‌است. باید درباره استانداردسازی و برخی مباحث دیگر فرهنگ‌سازی شود. متاسفانه هنوز زیرساخت کافی وجود ندارد که اگر تقاضا زیاد شد بتوان عرضه خوب و با کیفیتی داشته‌باشیم. در دو سالی که زیلو ثبت‌جهانی شده در حال انجام اقداماتی هستیم که طی صدسال گذشته انجام نشده‌بود. حال باید دید آیا با تمام این تلاش‌ها می‌توان شاهد رونق این هنر ارزشمند در حال فراموشی در ایران و میبد بود یا خیر.

مرجان حاجی رحیمی - ایران / روزنامه جام جم