پیشرفت علم زیر تیغ چالش‌ها

تغییرات آب‌وهوایی

رئیس مرکز نوآوری جانسون اَند جانسون نسبت به مساله تغییرات آب‌وهوایی همان‌قدر که هراس دارد، خوشبین هم هست. ترس هارپال کومار از آینده تغییرات آب‌وهوایی، آن‌طور که خودش بیان می‌کند، به‌خاطر رفتار نابخردانه برخی سیاستمدارها در مواجهه با مساله‌ای به این مهمی است. برخی سران کشورها به‌عمد و از روی آگاهی با شواهد واضحی که از گرم‌شدن زمین خبر می‌دهند مخالفت و آن را انکار می‌کنند. زیرا احتمالا انکار این مساله در کوتاه‌مدت و در دوران مدیریتی آنها، سود بیشتری برایشان دارد. کومار از این مساله می‌ترسد. زیرا برخی مسؤولان حاضر به پذیرش حقیقت نیستند و برای رسیدن به هیچ راه‌حلی تلاش نمی‌کنند.
اما کومار همزمان به آینده تغییرات آب‌وهوایی خوشبین نیز هست. به‌گفته کومار دلیل این خوشبینی سونامی فناوری‌ها و رویکردهای جدید و نوآورانه‌ای است که در جهت مقابله با پدیده تغییرات آب‌وهوایی ابداع شده‌اند. او برای مثال به فناوری‌های جذب کربن و قطارهای هیدروژنی اشاره می‌کند.
کومار می‌گوید اخیرا در بلژیک از محلی تحقیقاتی بازدید داشته که قرار است ۹۰درصد انرژی موردنیازش را تا سال 1399/ ۲۰۲۰ از منابع زمین‌گرمایی تأمین کند و ۱۰درصد باقیمانده را هم از باد دریای شمال بگیرد. میزان مصرف انرژی این محل معادل ۴۰هزار خانه گزارش شده است، اما کومار خوشبین است که پروژه این محققان با بازگشت سرمایه خوبی همراه خواهد بود.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی

همین قدر راحت‌تان کنم که امروزه هیچ‌کس در برابر چالش مقاومت آنتی‌بیوتیکی در امان نیست! فرقی نمی‌کند کجای دنیا زندگی می‌کنید، چندساله‌اید یا چه بیماری‌هایی دارید. هر انسان زنده‌ای فارغ از همه اینها در معرض خطر مقاومت آنتی‌بیوتیکی است. یعنی ممکن است به عفونتی مبتلا شویم که به بسیاری از درمان‌های موجود جواب ندهد. در وبگاه رسمی سازمان جهانی بهداشت واقعیت‌های مهم درباره این چالش آمده که به برخی از آنها در اینجا اشاره می‌کنیم:
مقاومت آنتی‌بیوتیکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای متوجه بهداشت و امنیت جهانی است.
مقاومت آنتی‌بیوتیکی می‌تواند هرکسی را در هر سنی و در هر کشوری تحت تأثیر قرار دهد.
مقاومت آنتی‌بیوتیکی پدیده‌ای طبیعی است. اما تجویز و مصرف غلط آنتی‌بیوتیک‌ها در انسان‌ها و همین‌طور حیوانات در حال تشدید سرعت این فرآیند مخرب است.
درمان بسیاری از بیماری‌های عفونی ازجمله ذات‌الریه، سل و سوزاک رو به سخت‌تر شدن می‌رود. زیرا آنتی‌بیوتیک‌های مورداستفاده برای درمان این قبیل بیماری‌ها کم‌اثرتر شده‌اند.
مقاومت آنتی‌بیوتیکی موجب افزایش طول‌مدت بستری بیماران خواهد شد و این یعنی افزایش هزینه‌های درمان و خطر فوت.
مقاومت آنتی‌بیوتیکی بیش از چیزی که فکرش را می‌کنید، می‌تواند برای اشخاص و دولت‌ها هزینه‌بردار باشد. وقتی بیماری‌هایی که تا همین چند سال پیش با آنتی‌بیوتیک‌های رایج درمان می‌شدند، دیگر به دارو جواب ندهند، پزشک مجبور است آنتی‌بیوتیک‌های گران‌قیمت‌تری تجویز کند. بیمار هم ناگزیر است مدت طولانی‌تری در بیمارستان بستری بماند، بنابراین بار مالی سنگینی به خانواده و دولت تحمیل خواهد شد. این پدیده در حال حاضر دستاوردهای پزشکی مدرن را شدیدا به چالش کشیده است. پیوند عضو، شیمی‌درمانی و جراحی‌هایی مانند سزارین برخلاف پیشرفت‌های اخیر خطرناک‌تر شده ا ست، زیرا ممکن است آنتی‌بیوتیک‌های رایج آن‌طور که باید در پیشگیری یا درمان عفونت‌ها افاقه نکنند.
کومار معتقد است هنوز بستر مناسبی که مشوق نوآوری‌های کارا در این حوزه شود چنان که باید وجود ندارد. به عقیده کومار اگر روزی بریتانیا بتواند از بحران برگزیت (جداشدن از اتحادیه اروپا) عبور کند، چاره‌اندیشی برای معضل مقاومت آنتی‌بیوتیکی باید بیش از اینها موردتوجه قرار گیرد. کومار مدعی است بریتانیا می‌تواند در این حوزه پیشرو باشد.

آینده بهداشت و درمان

امروزه در حوزه پزشکی با چالش‌هایی روبه‌رو هستیم که از هر زمان دیگری پیچیده‌ترند. اما کومار معتقد است اتفاقا در همین زمان از فرصت بی‌سابقه‌ای هم در حل چالش‌های موجود برخورداریم. کومار راه‌حل را در تغییر اساسی طرز تفکری که پیرامون خلاقیت و نوآوری داریم می‌داند و می‌گوید، نوآوری یعنی برقراری ارتباط بین کسانی که دنیاهای متفاوتی دارند.
کومار تمامی دانشگاهیان، کارآفرینان و نیز دولت و صنعت را در بهبود وضعیت بهداشت و سلامت بیماران مسؤول می‌داند. او معتقد است بالاخره روزی می‌رسد که همه بیماری‌ها قابل درمان و ‌پیشگیری خواهد بود و همه باید برای تحقق این آرزو به‌اتفاق تلاش کنیم. کومار همچنین به اهمیت افزایش سرمایه‌گذاری در حوزه درمان اشاره می‌کند و هشدار می‌دهد در غیر این صورت نتیجه‌ای عملی حاصل نخواهد شد.

نقاط قوت و ضعف فرآیندهای علمی

کومار ضمن ابراز رضایت از خلاقیت و کنجکاوی محققان جوان و کم‌تجربه و نیز کارآزموده‌ترها از تداوم پیشرفت روزافزون نوآوری‌های علمی خبر می‌دهد و می‌گوید پیشرفت‌هایی در راهند که حتی تصورش را هم نمی‌کنید. اما در عین حال به نقاط ضعف روندهای علمی هم اشاره می‌کند. کومار معتقد است در حال حاضر فشار زیادی روی محققان جوان وجود دارد و یکی از دلایلش اهمیت بیش از حدی است که در مشاغل علم‌محور به انتشار مقاله داده می‌شود. او سامانه‌هایی از قبیل پییر ریویو (بررسی همه‌جانبه دستاوردهای علمی توسط صاحب‌نظران هم‌رشته) را در فرآیند تولید علم دارای کارایی کافی نمی‌داند و می‌گوید متأسفانه جایگزینی هم هنوز در این مورد یافت نشده است.

تنوع جنسی و قومی‌نژادی

کومار بر این باور است که در حوزه علم به تنوع جنسی و قومی‌نژادی نیاز داریم. به عقیده کومار هنوز از این تنوع‌گرایی فاصله زیادی داریم و به سطح قابل‌قبولی نرسیده‌ایم. راه‌حلش هم فقط این نیست که برای مثال در تحقیقات علمی گروه‌های مختلفی را از زن و مرد و اقوام و نژاد متفاوت دور هم جمع کنیم. بلکه اصل قضیه اینجاست که در بستر چنین تنوعی باید به لزوم مشارکت محققان زن و مرد از کشورهای مختلف احترام گذاشته شود. کومار به همه یادآوری می‌کند باید به موانع نامرئی، مثلا تعصبات ناخودآگاه حواس‌مان باشد تا مبادا روزی نیروهای بااستعداد را به‌خاطر تعصبات‌مان پس زده باشیم.

اخلاق‌مداری در علم

هرچه علم بیشتر پیشرفت می‌کند، لزوم توجه به مساله اخلاق اهمیت حیاتی‌تری می‌یابد. با پیشرفت علم همزمان چالش‌های اخلاقی جدیدی هم به‌وجود می‌آیند که باید در موردشان چاره‌ای اندیشیده شود. هرجا از خودمان پرسیدیم آیا پیاده‌کردن فلان دستاورد علمی روی زندگی بشر اخلاقی است یا نه یعنی باید درنگ کنیم.
بگذارید مساله را با اشاره به یکی از همین‌ نوع پیشرفت‌های جنجالی برایتان روشن‌تر کنیم. با توسعه فناوری کریسپِر (معروف به قیچی ژنتیکی) می‌توان ژن معیوب را از ترکیب ژنتیکی سلول برید و جدا کرد. هی جیانکوی دانشمندی چینی است که با استفاده از این فناوری موجب تولد یک جفت دوقلوی اصلاح‌شده ژنتیکی به اسم‌های لولو و نانا شد. این اقدام جیانکوی بازتاب گسترده‌ای در مجامع علمی و رسانه‌های خبری پیدا کرد. بسیاری از کارشناسان با واکنش منفی پاسخ گفتند و جیانکوی را به بی‌اخلاقی و سوءاستفاده از دانش پزشکی متهم کردند.
دلایل مختلفی در توجیه غیراخلاقی بودن اقدام جیانکوی مطرح شده است. برای مثال گفته می‌شود جیانکوی دست به اصلاحی غیرضروری زده و تبعات اصلاح ژنتیکی صورت‌گرفته معلوم نیست. جیانکوی به‌طور مشخص ژنی را در این دوقلوها اصلاح کرد که به‌عنوان یکی از درگاه‌های نفوذ ویروس ایدز به بدن عمل می‌کند. بااین‌که پدر دوقلوها اچ‌آی‌وی مثبت است، نه لولو و نه نانا هیچ‌یک به ویروس ایدز مبتلا نبودند. در واقع جیانکوی و تیمش روی ژنی سالم اصلاح ژنتیکی انجام دادند تا به قول خودشان از خطر ابتلا به این بیماری در آینده بکاهند.این در حالی است که برخی کارشناسان معتقدند برای کاهش خطر ابتلا به ایدز در افراد سالم هزارویک راه‌حل به‌مراتب کم‌خطرتر از روش کریسپر وجود دارد. این اقدام جیانکوی حتی دوقلوها را صددرصد مقاوم نکرده است. زیرا ویروس ایدز از درگاه‌های مختلفی به بدن وارد می‌شود. کسانی که حتی از مقاومت طبیعی در برابر ابتلا به ایدز برخوردارند، ممکن است درعوض نسبت به بیماری‌هایی از قبیل ویروس نیل غربی یا آنفلوآنزا آسیب‌پذیرتر باشند. بنابراین جیانکوی دوقلوها را تا حدی در برابر ایدز مقاوم کرده است، اما هنوز معلوم نیست لولو و نانا به‌واسطه این اقدام پرخطر در معرض چه آسیب‌هایی قرار گرفته باشند.
کریسپر تنها نمونه‌ای از دستاوردهای نوظهوری است که پای توجیهات اخلاقی را به میان کشیده است. هوش مصنوعی هم از بابت مسائل اخلاقی کم جنجال‌برانگیز نبوده است. کومار می‌گوید وظیفه ماست که درباره این موضوعات با شواهد و مدارک بحث کنیم. او حتی معتقد است «اخلاق علمی» باید به‌عنوان واحدی اجباری در دانشگاه‌ها تدریس شود.

صدف دژآلود

دانش

منابع: Wired، the Atlantic و WHO