چهره‌های مرموز در اطراف کاشانی و مصدق

جام‌جم آنلاین: ملی شدن صنعت نفت در 29 اسفند نه تنها روزی برای پاسداشت سالگرد بریده‌ شدن دست اجانب از ثروث ملی ایرانیان است، بلکه می‌توان این روز را زمان مناسبی برای بررسی عواملی دانست که موجب شد تا نهضت ملی شدن صنعت نفت با وجود استقبال جدی که از طرف بسیاری از اقشار مردم کشور بدنبال خود داشت به نتیجه نرسد.

به بهانه سالگرد نهضت ملی شدن صنعت نفت به سراغ رحیم نیکبخت پژوهشگر تاریخ معاصر رفتیم و در خصوص زوایای مختلف این نهضت و مخصوصا واقعیت نقش دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی در این نهضت گفت‌وگوی تفصیلی انجام دادیم که در ادامه می‌آید.

نهضت ملی نفت ادامه جنبش مشروطه و تحریم تنباکو

چه عوامل و افرادی موجب پیروزی نهضت ملی صنعت نفت شدند و چه شد در این نهضت اختلاف به وجود آمد؟

جام‌جم آنلاین: قبل از اینکه بخواهم به این سؤال جواب دهم لازم است اشاره‌ای گذرا به تاریخ معاصر ایران داشته باشیم. بعد از شکست‌هایی که ایران از روسیه تزاری خورد، تحمیل دو قرارداد گلستان و ترکمن‌چای، صدمات و لطمات زیادی را بر جامعه و هویت ایرانی وارد آورد.

ایران عملاً به علت موقعیت ژئوپلتیک خود وارد گردونه توسعه‌طلبی قدرت‌های جهانی شده بود و رفته رفته منافع استعماری از یک سو و استبداد و اختناق داخلی از سوی دیگر ایران را در تنگنا و آستانه نابودی قرار داده بود براین اساس می‌توان هر یک از جنبش‌هایی که در تاریخ معاصر شکل‌گرفته‌اند را به نوعی تقلا برای رهایی ایران از این وضع ناهنجار دانست.

هر یک از این نهضت‌ها در حقیقت تجربه تاریخی ملت ایران برای احیای هویت ملی و حفظ استقلال ایران باید تلقی شود که هر جنبش در گام بعدی یک قدم به پیش گذاشته است. از این رو نهضت ملی کردن صنعت نفت را می‌توان ادامه جنبش مشروطه و تحریم تنباکو دانست که در آن خواسته‌ها مشخص‌تر و عملیاتی‌تر شده است. در حقیقت ناکامی این جنبش با کودتای 28 مرداد 1332 آمریکا را جایگزین انگلستان در ایران کرد زمینه و بستر را برای انقلاب اسلامی و نهضت امام خمینی فراهم کرد.

نقش اساسی بازار و روحانیت در موفقیت اولیه نهضت ملی نفت

در شکل گیری و موفقیت اولیه نهضت ملی نفت بازار و روحانیت نقش اساسی را داشته‌اند. رهبری طیف مذهبی را آیت‌الله کاشانی و هدایت جریان ملی‌گرایی را که ستون فقرات آن بازار بود را دکتر مصدق بر عهده داشت بااین‌حال برای ریشه‌یابی منشاء اختلاف در نهضت ملی عوامل متعددی را می‌توان مدنظر قرار داد. از یک سو تمنیات نفسانی که هر لحظه انسان را خواسته و ناخواسته درگیر خود می‌کند، از سوی دیگر افراد و گروه‌هایی که گرد شخصیت‌های تاثیرگذار را گرفته‌اند، عوامل نفوذی وابسته به دربار و سفارت‌خانه‌های خارجی هر یک می‌تواند در ایجاد و تشدید اختلاف موثر بوده باشد.

موضوعی که نباید فراموش کرد شناخت جنبش در زمانه خود است. ازیک‌طرف ما از دکتر مصدق که یک دیوانسالار قاجاری است انتظار شخصیت انقلابی برانداز حکومت پهلوی را داریم که انتظاری ناموجه است و از آن طرف آیت‌الله کاشانی را با مرجعیت و مدیریت امام خمینی (ره) می‌سنجیم درحالی‌که هم به لحاظ شخصیتی و هم تجربیات تاریخی و نظریات سیاسی متفاوت هستند.

قیام 30 تیر زمان بروز اختلافات بین کاشانی و مصدق

تفاوت نظر دکتر مصدق با آیت‌الله کاشانی اختلاف‌نظر بود یا دشمنی؟

جام‌جم آنلاین: به نظر من اختلاف دکتر مصدق و کاشانی از یک جنبه کمتر مورد توجه قرار گرفته است و آن خواستگاه و جایگاه خانوادگی و اجتماعی ایشان است. دکتر مصدق یک شخصیت اداری دیوانسالار بود که از دوره قاجاریه در دستگاه حکومتی حضور داشته ولی آیت‌الله کاشانی فاقد این تجربه است. شروع بارز اختلافات بعد از قیام 30 تیر است.

با وجود پذیرش نخست‌وزیری قوام توسط مصدق، کاشانی مقاومت کرد

با اعلام نخست‌وزیری احمد قوام، دکتر مصدق تصمیم شاه را می‌پذیرد مقاومتی ندارد و کنار می‌رود اما این آیت‌الله کاشانی است که اصرار به بازگشت دکتر مصدق دارد و تمام قد برای بازگشت وی اعلان عمومی می‌دهد و اهتمام می‌ورزد اما بعد از بازگشت دکتر مصدق به قدرت نخستین اختلافات از عدم مجازات عوامل سرکوب خونین 30 تیر 1330 آغاز می‌شود.

به نظر من دکتر مصدق به اکراه بازگشته در خود توانایی ایستادگی در برابر حکومت سلطنتی را نداشت و بهانه‌گیری‌های که مثلاً برای درخواست اختیارات بیشتر و موارد دیگر دارد برای رفتن نه ماندن در مصدر قدرت است.

حضور عناصر مشکوک در اطراف کاشانی و مصدق

نکته‌ای که نباید از نظر دور داشت این است که هدف نهضت، ملی کردن صنعت نفت و کوتاه کردن دست انگلستان از شریان حیات ملی و نه تغییر حکومت بود. از طرف دیگر عناصر مرموزی در اطراف دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی هستند که نمی‌توان نقش آن‌ها را نادیده گرفت. مثلاً نقش دکتر فاطمی، مظفر بقایی، شمس قنات آبادی و غیره را باید در کنار نقش دربار و حزب توده برای دامن زدن به آتش اختلافات مورد توجه قرار داد. خصوصیات اخلاقی سران نهضت هم موضوع قابل توجهی است، عملاً از میان کسانی که در ابتدا در کنار دکتر مصدق بودهاند در آستانه کودتا چهره‌های قابل باقی توجهی نمانده بود.
متأسفانه در خصوص تاریخ معاصر پژوهش جامع و منصفانهای صورت نگرفته است، به همین علت در بررسی نقش و عملکرد شخصیت‌ها دچار افراط‌وتفریط هستیم، اگر نگاه ما به تاریخ به گفته مولا علی (ع) عبرت گرفتن باشد باید نگاه آسیب شناسانه را دنبال کنیم. یک دوره‌ای تلاش‌هایی در این حوزه در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران انجام گرفت ولی متأسفانه به تدوین تاریخ جامع نهضت ملی کردن صنعت نفت نینجامید. مجموعه اسناد بسیار مهمی هم در این موضوع در نهاد ریاست جمهوری تدوین و در دست انتشار بود که توسط جریانی خاص به انجام نرسید.

انتقاد امام از پذیرش ریاست مجلس توسط آیت‌الله کاشانی

در میان اسنادی که توسط ایالات‌متحده منتشرشده به دیدارهای متعدد آیت‌الله کاشانی با سفیر آمریکا در ایران پیش از کودتای 28 مرداد اشاره‌شده، آیا این دیدارها انجام‌شده و اگر بوده دلیل آن‌ها چیست؟

جام‌جم آنلاین: نکته‌ای را من در سؤال قبلی اشاره کردم، ما باید در زمانه موضوع را هم در نظر بگیریم. ازیک‌طرف آمریکایی که در تصور امروزی ماست با 66 سال قبل کاملاً تفاوت دارد و از طرف دیگر آیت‌الله کاشانی در جایگاه رئیس مجلس یک شخصیت حقوقی است، اتفاقاً یکی از انتقاداتی که امام خمینی به ایشان دارند قبول چنین مسئولیتی است.

عدم اقدام مناسب نهادهای متولی بسترساز قبول شبهات در جامعه

اسناد حاکی از دریافت پول توسط آیت‌الله بهبهانی از طرف آمریکایی‌ها و همچنین اطلاع وی از نقشه کودتا را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

جام‌جم آنلاین: همان فقدان پژوهش جامع، مانع و منصفانه در خصوص تاریخ معاصر ایران که اشاره کردم با توجه به اسناد مهمی که در مراکزی مثل وزارت خارجه، کتابخانه مجلس، نهاد ریاست جمهوری، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و سازمان اسناد ملی وجود دارد، تحقیقات در این خصوص جامع نیست و در این شرایط در تحقیقات محدودی که داریم دامنه اختلافات و دشمنی را به‌قدری تشدید می‌کنیم که منافع ملی را فدای طرفداری از جناح‌های درونی این نهضت می‌کنیم درحالی‌که تاریخ ما با همکاری هر دو طیف شکل‌گرفته و باید با آسیب‌شناسی به دنبال منافع ملی ایران نه قهرمان سازی از فلانی یا تبرئه افرادی مثل مظفر بقایی و غیره باشیم.

هرازگاهی نوشته جاتی به اسم سند توسط شبکه اطلاع‌رسانی وابسته به انگلیس که منافعشان با انقلاب اسلامی در ایران آسیب دید از رسانه‌ها سر درمی‌آورد و موجی از شبهه در جامعه مجازی برپا می‌کند البته یکی از شگردهای مقابله با جمهوری اسلامی همین شیوه شبهه افکنی در موضوعاتی است که نهادهای متولی با عدم اقدام مناسب بستر قبول شبهات را فراهم کرده‌اند، نمونه بارز آن در پرداختی است که عموماً رسانه‌های معاند به تاریخ انقلاب اسلامی دارند و از موارد اخیر آن موضوع انتخاب رهبری بعد از ارتحال امام خمینی بود که البته اکنون موضوع بحث من نیست.

ایجاد اتهام نادرست مبنی بر پول گرفتن شخصیت‌های نهضت نفت شیوه تاریخ‌نگاری انگلیسی

در مجموع عدم کارایی و ناتوانایی این مراکز در قبال تاریخ معاصر به دلایل مختلفی است که مهم‌ترین آن سیاسی‌کاری و جناح‌بازی در برخی از این مراکز است. به‌جای نگاه ملی به تاریخ انقلاب اسلامی به دنبال کسب‌وکار شخصی، جناحی و سوءاستفاده از اسناد برای اهداف سیاسی هستند.

یکی از شیوه‌های تاریخ‌نگاری انگلیسی در قبال نهضت ملی کردن نفت اتهام اثبات نشده پرداخت پول به شخصیت‌های دخیل در نهضت است. این جریان از سالیان گذشته این اتهام را به آیت‌الله کاشانی زده بودند اما چون نتیجه‌ای نگرفتند به سراغ افراد دیگری رفتند.

آیت‌الله سید محمد بهبهانی فرزند آیت‌الله بهبهانی یکی از رهبران معروف جنبش مشروطیت است که در طیف طرفداران دربار قرار دارد و از شاه حمایت کرده است. نقلی هم از وی در حمایت از قیام 15 خرداد وجود دارد بااین‌حال ازآنجایی‌که وی تا قبل از قیام 15 خرداد 1342 طرفدار شاه بوده، قبول این ادعا، حکایت از کم‌اطلاعی از جایگاه عالمان دینی در ایران دارد. عالمان دینی در جامعه محل رفع‌ورجوع مردم و بازاریان هستند، دریافت و خرج وجوهات شرعیِ در محل خود به دست آن‌ها بوده است، بهبهانی هم از این قاعده مستثنای نبوده است، البته ما شخصی مثل شمس قنات آبادی را هم داریم که کاملاً درباری می‌شود.