چهار دهه بعد از 57 با هنر انقلاب

به گزارش جام جم آنلاین، «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با فحشا مخالفیم» این جملات، 12 بهمن 57، از دهان مردی خارج شد که برای سینما و خیلی از هنرهای ایران لزوم یک تغییر و بهتر شدن را مشخص کرد. امام خمینی (ره) آن روز فرمودند که سینما نباید این‌چنین و مانند قبل باشد.

مشخص شدن برخی حدود و مرزها در اوایل پیروزی انقلاب برای خیلی از مردم و هنرمندان سؤالات و پرسش‌های بسیاری از کارآمدی و عملکرد انقلاب اسلامی و نظام سیاسی برآمده از آن و تأثیرش بر فرهنگ و هنر قبل از انقلاب اسلامی مطرح کرد.

از سوی دیگر با ورود حضرت امام به ایران و تغییر در سبک و سیاق اداره کشور و حکومت‌داری، گروه‌های مخالف نظام نوپای اسلامی و اپوزیسیون به‌عنوان جریان رقیب و برانداز و با بهره‌گیری از فضای تردید و پرسش، تلاش کردند تصویر ذهنی جامعه، در خصوص کارآمدی نظام اسلامی را تغییر دهند تا امید و اعتماد به توانمندی‌ها و قابلیت‌های اصلاح و پیشرفت در درون نظام را از بین ببرند.

هنر قبل یا بعد از انقلاب؟ چالش مخالفان نظام

ابتدایی‌ترین پرسش‌هایی که در ذهن جامعه مطرح شد، تفاوت‌ها میان جامعه حکومت پهلوی و مقایسه آن با جامعه اسلامی بعداز انقلاب57 بود.

هرچند معیارها در میان دو دوره پهلوی و انقلاب اسلامی متفاوت است، اما اصول فرهنگی و هنری دستخوش تغییرات آن‌چنانی ازلحاظ سبک هنری نشد و فقط در نحوه اجرا و ماندگاری باهم تفاوت بنیادی دارند.

تلاش برای زنده نگه‌داشتن برخی هنرها و دستاوردهای احساسی قبل از انقلاب و به راه انداختن خاطره سازی از دهه 40 و 50 شمسی در ایران، یکی از راه‌های پاسخگویی گروه‌های مخالف به این پرسش‌های ایجادشده در ذهن جامعه بود.

مقایسه میان تمامی ابعاد هویتی و کارکردی دو نظام سیاسی که یکی با نظام پادشاهی پهلوی و دیگری با 39 سال سابقه مدیریتی کاری دشوار است آن‌هم در فضایی که آمیخته با نوعی جدال فرهنگی است که عده‌ای تلاش می‌کنند نشان دهند نظام اسلامی فاقد کارآمدی لازم در عرصه فرهنگ و هنر است.

اولین برنامه جمهوری اسلامی برای تغییر روند سابق در ایران، دنیای فرهنگ و هنر بود، چراکه اگر فرهنگ مطابق فرمان‌های اسلامی و شرع تغییر می‌کرد بسیاری از زمینه‌ها نیز آماده تغییر می‌شدند.

رسانه انقلابی، گام اول انقلاب فرهنگی سال 57

ممنوع فعالیت شدن برخی از هنرمندان زمان پهلوی، کمی شک و تردید برای ادامه فعالیت‌های هنری در قالب سینما، تلویزیون و حتی تئاتر را فراهم کرد، اما پذیرش بسیاری از این هنرمندان برای ادامه فعالیت هنری خود در صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، به خیلی از شبهات ایجادشده پایان داد.

صداوسیما و سینمایی پا گرفت مبتنی بر حدی که حضرت امام همان روز 12 بهمن 57 مشخص کردند.

آغاز جنگ عراق علیه ایران رشد و توسعه بسیاری از هنرهای اسلامی را باکمی کندی و تعلل مواجه کرد، هرچند تصور نمی‌شد این کندی و فاصله تا شرایط مطلوب، هشت سال طول بکشد.

آن‌طور که برخی کارشناسان حوزه هنر سینما می‌گویند اوضاع این هنر درگیر و دار جنگ 8 ساله خوب نبوده و هر آنکه باید حواسش می‌بود مشغول جنگیدن در جبهه‌های نبرد بوده است.

وجود هنرهای نمایشی بر پایه و اساس اهداف و آرمان‌های انقلاب، باعث رشد و نمو جشنواره‌هایی متنوع با عنوانی برگرفته از انقلاب اسلامی بود، فستیوال‌هایی ملی با اشراف بر حوزه‌هایی چون موسیقی، تئاتر، هنرهای تجسمی و حتی سینما.

هرچند تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی جشنواره‌هایی برای نمایش آثار هنری وجود داشت، اما دوام و گستردگی که دنیای هنر بعداز انقلاب شاهد آن بود در زمان هنر پهلوی وجود نداشت.

البته در این میان، انتقادهایی هم بر نحوه و اجرای جشنواره فجر وجود داشت، تا جایی که واکنش و به میدان آمدن افرادی چون سید مرتضی اوینی را به دنبال داشت.

مطبوعات بعد ازانقلاب و دنیای فراتر از کیهان و اطلاعات

تحولات به‌جز حوزه سینما و تلویزیون و حتی تئاتر، سراغ مطبوعات،کتاب، هنرهای تجسمی و خیلی از عرصه‌های فرهنگی و هنری ایران پس از انقلاب اسلامی پا گذاشت و برای بهبود و گسترده شدنش زمینه‌چینی کرد.

آزادی دادن به گروه‌ها و جناح‌ها برای داشتن رسانه و تریبون یکی از بنیادی‌ترین تحولات بعد انقلاب اسلامی در ایران بود، همه رسانه مکتوب به اطلاعات و کیهان ختم نشد و زمینه رشد برای حضور انواع و اقسام برند مطبوعات در ایران و در دهه‌های بعدی پس از جنگ فراهم گردید.

تفکرات منتهی به ایجاد تغییر و تحول در فضای فرهنگی و هنری جامعه ایران پس از انقلاب 57، باعث شد در کنار ایجاد جشنواره‌ها و فستیوال‌های مختلف فرهنگی مانند فیلم فجر، نهادها و مؤسساتی که متولی امر فرهنگ‌سازی باشند، فراهم شوند.

حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی در حول‌وحوش سال 60 شمسی راه‌اندازی شد که مهم‌ترین آثار بجای مانده از دوران اولیه انقلاب توسط هنرمندان غالباً جوان عضو همین کانون ساخته‌وپرداخته گردید.

افرادی چون کاظم چلیپا، حسین خسروجردی، حبیب‌الله صادقی، ناصر پلنگی، عبدالحمید قدیریان، مرتضی اسدی و خیلی از هنرمندان دیگر.

رشد حوزه هنری در دنیای هنر و فرهنگ ایران، باعث زایش مؤسساتی مشابه هم شد، سازمان فرهنگی هنری اوج و سوره برای حمایت و تولیدات آثاری درراستای ترویج هنر انقلاب پا به عرصه وجود گذاشتند.

هرچند سینمای مردمی و حتی تلویزیون هم درراستای ترویج و کمک به آرمان‌ها و اهداف انقلاب اسلامی شروع به تولید و ساخت برنامه‌های مختلف کرد.

هنرهای تجسمی اسلامی، افق دید انقلاب

هنرهای دیگری همچون موسیقی و حتی سایر هنرهای تجسمی هم مهیای ایجاد تغییراتی اساسی شدند.

اسلامی شدن موسیقی و دور کردن آن از فضای فساد پیش از انقلاب قدم مهمی برای تغییر و تحول انقلاب اسلامی بود.

موسیقی اوایل پیروزی انقلاب اسلامی با ریتم و آهنگسازی انقلابی به کار خود ادامه داد و در میانه راه با موسیقی جنگ تلفیق شد، نظام اسلامی البته برای دنیای موسیقی محدودیتی ایجاد نکرد، در چهارچوب اهداف قانون اسلامی، در اواسط دهه هفتاد و حتی بعدازآن درهای موسیقی پاپ آن‌هم به‌صورت نوین و همگام با موسیقی جهان رشد کرد و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.

هم‌زمان با تغییرات موسیقی، دنیای شعر و شاعری هم دستخوش تحولات شد، به‌جز آثار آیینی و مذهبی که پیش از انقلاب هم با بن‌مایه‌های مذهبی و انقلابی فعال بودند، سایر سبک‌های شعر مضامین آن‌ها تغییر کرد و تلاش شد از فضای فاسد و نامناسب دوران پهلوی دور شود.

دنیای شعر انقلاب و استقبال ها

ایجاد فضا و بستر برای شاعران و نویسندگان انقلابی اما یکی از دیگر از تحولاتی بود که توانست دنیای نویسندگی و شاعری را متمایز از سال‌های گذشته‌اش به منصه ظهور برساند. استقبال حضرت امام خمینی و حتی بعد از ایشان مقام معظم رهبری از شاعران جوان و پیشکسوت و علاقه به آثار هنری باعث شد دریچه‌ای نو به سمت قلم و کاغذ و صنعت نشر باز شود.

هنرمندان خوشنویس کشور هم با رشد فضای این هنر و بال‌وپر دادن به پیشرفت هنرهای کهن و با قدمت زمینه پیشرفت این هنر را فراهم کردند، حمیدرضا قلیچ خانی، خوشنویس و عضو کمیته اصالت‌سنجی نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ایران معتقد است: هنر خوشنویسی ایران تحت تأثیر انقلاب اسلامی و قوت گرفتن باورها و سنت‌های اسلامی و ممنوعیت برخی هنرهای غربی، با استقبال بی‌سابقه جوانان روبرو شد و در بیست سال نخست، آموزش با محوریت انجمن خوشنویسان در تمام شهرها گسترش‌یافته است.

انقلاب اسلامی و الهام بخشی در هنر

در این میان، آن چیزی که قابل‌توجه و بااهمیت است الهام‌بخش بودن انقلاب اسلامی و سال‌های دفاع مقدس برای هنرمندان در عرصه‌های مختلف است، عاملی تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی وجود نداشت.

بیشتر آثار هنری که توسط هنرمندان جامعه خلق می‌شد، یا ماهیت سفارشی داشتند یا بن‌مایه کارها فاقد نگاه ارزش و دینی و حتی انقلابی بود.

به بار نشستن انقلاب 57 ، باعث شد برای بسیاری از هنرمندانی که دل درگرو ماهیت اصلی هنر داشتند زمینه‌ای فراهم شود تا برای خلق آثاری فاخر و ماندگار، از انقلاب اسلامی و گوشه و کنار آن انگیزه و الهام بگیرند.

بلاشک، در این حوزه می‌توان به آثار هنرمندانی چون استاد فرشچیان اشاره کرد.

اتفاقات و مبارزات سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی پیوندی تنگاتنگ میان هنر عکاسی و پیکره اجتماعی جامعه به وجود آورد، ثبت لحظات تاریخی انقلاب و سال‌های دهه 60 و جنگ تحمیلی و برگزاری نمایشگاه‌های خیابانی عکاسی بعداز انقلاب به تجربه ملموس مردم اختصاص یافت.

هنر مجسمه‌سازی اما تا حدودی با اوضاع متفاوتی روبه‌رو شد، کم‌فروغ شدن این هنر تا اوایل دهه هفتاد یکی از نکاتی است که برای خیلی از هنرمندان فضای کاری بسته‌ای را ایجاد کرد تا ناچار شوند با سایر حوزه‌های هنری رجوع کنند.

تا پیش از انقلاب، تعداد هنرمندان آن عرضه کم بود و فقط چند مجسمه از چهره‌های مشهور تاریخ ایران ساخته شد، اما از اوایل دهه هفتاد با رویکرد انقلابی که در این هنر به وجود آمد پردیس‌هایی شکل گرفت تا فضا برای پذیرش دانشجو در این هنر و پرورش استعدادها فراهم شود.

پیش از انقلاب، عمده نگاه‌ها و رویکردها در هنر مجسمه‌سازی بیشتر زمینی و حجمی بود اما مجسمه‌سازی پس از انقلاب، نگاه هنرمندان به افق‌های آسمانی و فرا ماده معطوف شد و این امر یکی از خاصیت‌های ویژه انقلاب بود که توانست نگاه تازه و متفاوتی را به هنرمندان مجسمه‌ساز ارائه دهد.

ازآنجایی‌که خیلی از کارشناسان بر این باورند که انقلاب اسلامی ایران یک انقلاب فرهنگی بود، همین اعتقاد و باور باعث شد که تحولات فرهنگی در آن مشهود و متفاوت از شیوه‌های هنری سال‌های پیش از انقلاب اسلامی باشد.

درواقع محور اصلی انقلاب اسلامی یک عامل فرهنگی است به همین دلیل است که بسیاری از تئوریسین‌های انقلاب همچون جان فوران و تدا اسکاچپل که تا آن زمان عامل فرهنگ را در بروز انقلاب به‌حساب نمی‌آورند فرهنگ را نیز موردتوجه قراردادند.

با این تفاسیر باید گفت انقلاب اسلامی ایران به دلیل وجود ماهیت فرهنگی خود یک عامل تحول در تئوری انقلاب بود.

حالا چهار دهه از عمر انقلاب جوان که سال 57 پا به عرصه وجود گذاشت می‌گذرد، فراز و فرود این سال‌ها در عرصه هنر و فرهنگ کم نبوده و البته گاهی با کاستی‌هایی هم همراه بوده است.

گاهی هم در بعضی موارد نتایج مطلوبی به همراه نداشته ، اما باید گفت پیشرفت این هنرها و شاخه‌های زیر مجموعه آنها با وجود اهداف و آرمانی که برای آنها مشخص شد که در جهت پیشبرد اهداف انقلاب حرکت کنند، باید گفت نه تنها محدودیتی عاید دنیای هنر و فرهنگ نشد بلکه بستر سازی‌های مناسبی برای پا بر عرصه گذاشتن هنرمندان و آثار هنری‌شان فراهم شد تا جایی که هم در جشنواره‌های داخلی افتخار آفرینی کنند و هم در خارج از ایران آثاری در خور معرفی ایران و انقلاب اسلامی ارائه کنند .

آرزو نوروزجم/ جام جم آنلاین