وقت ملاقات با سیاره سرخ

چه اتفاقی افتاده است که یکباره مریخ این چنین درخشان و به زمین نزدیک شده است؟ آیا اخترشناسان از این شرایط برای مطالعه هرچه بهتر مریخ استفاده می‌کنند؟

به یاد دارم حدود 20 سال پیش، وقتی آلودگی نوری به اندازه امروز، طبیعت آسمان شب را لگدکوب نکرده بود و در آسمان شهرهای بزرگ می‌شد ستاره‌های درخشان صورت‌های فلکی را پیدا کرد، با فهرست بلندبالایی از رویدادهای نجومی شاخص و برجسته در هر سال روبه‌رو بودیم؛ از کسوف دوم آبان 74 در بیرجند و کسوف 20 مرداد 78 در اصفهان و بسیاری از شهرهای دیگر کشورمان گرفته تا بارش شهابی اسدی در 27 آبان 1377 که در زمان اوج قریب به 5000 شهاب در ساعت را به نمایش گذاشت و ظهور دنباله‌دارهای درخشانی همچون هیاکوتاکه، هیل‌باپ، هولمز و رخدادهای نادری همچون گذر سیاره‌های زهره و عطارد از مقابل قرص خورشید. با این حال چند سال اخیر در دوران رکود پدیده‌های منحصر به فرد نجومی قرار گرفتیم. اما از ابتدای تابستان امسال گویی بهار آسمان شب آغاز شده است. هر شب بلافاصله پس از غروب خورشید، می‌توان با چشم عادی و بدون هیچ ابزاری در آسمان مشاهده کرد که ماه و عطارد و زهره و مشتری و زحل و مریخ از افق مغرب تا مشرق صف‌آرایی کرده‌اند و منظره کم‌نظیری را در آسمان شب رقم زده‌اند. حدود یک ماه پیش بود که زحل در شرایط مطلوبی برای رصد با تلسکوپ قرار گرفت و اندکی پیش از آن مشتری وضع مشابهی داشت. در شب‌های اخیر احتمالا متوجه درخشش خیره‌کننده سیاره مریخ هنگام نیمه‌شب در وسط آسمان شده‌اید. اخترشناسان می‌گویند جمعه همین هفته، پنجم مرداد 97، مریخ در مطلوب‌ترین مقابله تا 17 سال آینده قرار می‌گیرد.

وقتی سیاره‌ای مانند مریخ (که در مداری دورتر از زمین نسبت به خورشید قرار دارد) در مقابله قرار می‌گیرد، در این صورت مرکز سیاره با مرکز زمین و خورشید روی یک صفحه واقع شده و از دید ما زمینیان 180درجه با خورشید در آسمان شب زاویه داشته و مقابل خورشید دیده می‌شود. از این رو نه‌تنها نسبت به دیگر مواقع به زمین نزدیک‌تر است، بلکه از ابتدای شب و همزمان با غروب خورشید از افق مشرق طلوع می‌کند و تا اندکی پیش از طلوع خورشید در صبح روز بعد، در آسمان قابل مشاهده است.

چرا مریخ اکنون در وضع خاصی قرار گرفته است؟

تقریبا هر دو سال و دو ماه یک بار، مریخ و زمین و خورشید در صفحه مداری سیاره‌ها در منظومه شمسی پشت سر هم قرار می‌گیرند و به قول منجم‌ها مریخ به مقابله می‌رسد. اما مریخ لزوما در همه این مقابله‌ها در شرایط خیلی نزدیکی نسبت به زمین ممکن است قرار نداشته باشد. علتش را در بیضوی بودن مدار گردش سیاره‌ها به دور خورشید و متغیر بودن موقعیت نزدیک‌ترین (حضیض) و دورترین (اوج) فاصله مداری سیاره‌ها روی این بیضی در گردش به دور خورشید باید جست‌وجو کرد.

همان‌طور که احتمالا از فیزیک دبیرستان به یاد دارید، زمین در مداری بیضوی به دور خورشید می‌چرخد و خورشید در یکی از کانون‌های این بیضی است. تقریبا در نیمه تیرماه، زمین در دورترین فاصله مداری نسبت به خورشید قرار می‌گیرد. این در حالی است که اگر در همین شرایط مریخ در نزدیک‌ترین فاصله مداری خودش نسبت به خورشید قرار داشته باشد و مراکز هر سه کره تقریبا پشت سر هم و روی یک خط واقع شود، در این صورت است که مریخ نسبت به سایر مقابله‌هایی که به طور معمول هر دو سال و دو ماه یک بار رخ می‌دهد در شرایط مطلوب‌تر و نزدیک‌تری نسبت به زمین واقع می‌شود. از این رو نه‌تنها در آسمان پرنورتر از همیشه دیده می‌شود، بلکه وقتی تلسکوپ را به سوی مریخ نشانه برویم، در این صورت قرص سیاره بزرگ‌تر از همیشه دیده خواهد شد و جزئیات بیشتری از سطح سیاره سرخ را خواهیم دید. از همین روست که مریخ در پنجم مرداد امسال که درست در مقابل خورشید در آسمان دیده می‌شود، در فاصله تقریبی 6/57 میلیون کیلومتر از زمین قرار خواهد داشت که نسبت به ایده‌آل‌ترین فاصله که چیزی نزدیک به 5/55 میلیون کیلومتر است، فقط حدود دو میلیون کیلومتر دورتر قرار دارد.

این در حالی است که در سایر مقابله‌ها ممکن است مریخ در دورترین فاصله از خورشید و زمین در نزدیک‌ترین فاصله از خورشید قرار گرفته باشد و در این صورت فاصله زمین و مریخ می‌تواند تا بیش از صد میلیون کیلومتر افزایش یابد.

مریخ را چطور در آسمان پیدا کنیم؟

این شب‌ها سیاره سرخ در صورت فلکی جدی قرار دارد. برای یافتنش کافی است از حوالی ساعت 21 و 30 دقیقه به بعد، رو به افق جنوب شرقی نگاه کنید. در این حالت مریخ را شبیه ستاره بسیار پرنوری خواهد دید که اگر دقت کنید، می‌بینید رنگش نسبت به سایر ستاره‌ها در آسمان بیشتر به زرد و حتی قرمز گرایش دارد. بیشتر اگر دقت کنید، می‌بینید نورش برخلاف سایر ستاره‌ها سوسو نمی‌زند و پایداری ثابتی در درخشش دارد. جمعه شب همین هفته، پنجم مرداد 97، ماه‌گرفتگی کلی از ایران قابل مشاهده خواهد بود که از حیث مدت زمان گرفتگی، طولانی‌ترین خسوف قرن بیست‌ویکم است. در آن شب مریخ را در فاصله‌ای بسیار کم پایین‌تر از ماه در آسمان شب خواهید یافت. به این صورت که رخ سرخ ماه و سیاره سرخ را در یک شب در کنار هم خواهید دید. درباره ویژگی‌های این خسوف بسیار نادر، چهارشنبه این هفته در همین صفحه بیشتر خواهیم گفت.

با دوربین و تلسکوپ چه می‌بینیم؟

اگر دوربین دوچشمی در دسترس داشته باشید و با آن مریخ را ببینید، در این صورت قرصی شبیه دایره‌ای کوچک به رنگ نارنجی از سیاره سرخ در پشت چشمی خواهید دید. اما اگر امکان دسترسی به تلسکوپ داشته باشید، قرص مریخ را بسیار بزرگ‌تر و با جزئیات بیشتر مشاهده خواهید کرد. البته فکر این‌که مریخ را پشت تلسکوپ با جزئیات خیلی زیاد ببینید و یک به یک کوه‌ها، دره‌ها و دشت‌هایش را تشخیص دهید از سر بیرون کنید. چنین نمای هیجان‌انگیزی را پشت چشمی تلسکوپ از کره ماه که حدود 380هزار کیلومتر از ما فاصله دارد می‌توان دید. اما از مریخی که در 6/57 میلیون کیلومتری ماست، چنین انتظاری تقریبا محال است!

با این حال اگر کیفیت تلسکوپ مطلوب باشد، وضوح بخوبی تنظیم شده باشد و پایداری لایه‌های جوی نیز هنگام رصد در شرایط خوبی باشد، چنانچه دقت کنید، می‌توانید ردی از کلاهک‌های یخ‌زده قطب‌های شمال و جنوب مریخ را از پشت چشمی تلسکوپ ببینید. همین‌طور دشت‌های بزرگ تیره در سطح این سیاره نظیر دشت سیرتیس بزرگ نیز تا حدودی از پشت تلسکوپ نمایان خواهد بود.

دیدن این جزئیات به کمی مهارت نیاز دارد و اگر می‌خواهید چنین تجربه‌ای داشته باشید، بهتر است به موزه‌ها، مراکز علم و رصدخانه‌ها در شهر و استان خود مراجعه کنید. برای پیدا کردن چنین مکان‌هایی کافی است نام شهر خود را همراه با واژه‌هایی چون «رصدخانه»، «مرکز نجوم» یا «انجمن نجوم» در اینترنت جست‌وجو کنید تا نشانی این مراکز را پیدا و از برنامه‌های عمومی و عمدتا رایگانی که این مراکز برای رصد مریخ در این شب‌ها ترتیب داده‌اند مطلع شوید.

لذت تماشای سیاره مریخ یا همه فانتزی‌هایی که همیشه از کره مریخ در سر پرورانده‌ایم، برنامه‌ای عالی برای پرکردن اوقات فراغت خود و کودکانتان در یک شب گرم تابستانی است.

راهنمای بازدید مجازی از سیاره سرخ

یک راه خوب برای آشنایی بیشتر و بازدید از مریخ در این شب‌ها، استفاده از فناوری و اینترنت است. مرورگر رایانه یا گوشی تلفن همراه خود را باز کنید و در نوار آدرس آن بنویسید: mars.google.com

احتمالا با گوگل ارث از قبل آشنا هستید، نرم‌افزار و همچنین وبگاهی که تصاویر ماهواره‌ای خیره‌کننده از گوشه‌گوشه سیاره زمین ارائه می‌کند. این نشانی گوگل مارس است و در صورت مراجعه به آن می‌توانید آخرین تصاویری را که مدارگردهای مریخی به زمین مخابره کرده‌اند، مشاهده کنید. کنجکاوی بیشتر در گوگل مارس را به خودتان می‌سپارم. مطمئنم از آنچه می‌بینید هیجان‌زده خواهید شد.

سفیران ما در مریخ

این شب‌ها وقتی مریخ را با چشم غیرمسلح یا تلسکوپ تماشا می‌کنید، یادتان باشد ما اکنون دو مریخ‌نورد رباتیک به نام‌های کیوریاسیتی و آپورچونیتی در سطح مریخ داریم که دومی البته رو به احتضار و در حال خاموشی است. همین ‌طور شش مدارگرد فعال در گردش به دور این سیاره به نام‌های مارس ادیسه، مارس‌اکسپرس، ام.‌آر.اُ (MRO)، مانگالیان، مِی‌وِن و اگزومارس را داریم و البته یک فضاپیمای مریخ‌نشین به نام اینسایت (InSight) را هم 15 اردیبهشت امسال راهی سیاره سرخ کرده‌ایم (تصویر روبه‌رو) که اکنون با سرعت 3/6 کیلومتر بر ثانیه (22هزار و 690کیلومتر بر ساعت) در راه رسیدن به مریخ است و اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، قرار است در پنجم آذر امسال برخاک سیاره سرخ فرود بیاید.

کاظم کوکرم