دیپلماسی مقاومت،‌ اقدام متقابل در برابر تهدیدات

الگوی تهدید در برابر تهدید را می‌توان بخشی از زیرساخت‌های تئوریک و عملی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران دانست. الگویی که در دوران مختلف تاریخی به عنوان اقدام واکنشی در برابر جهان غرب مورد استفاده قرار گرفته است.

ارزیابی روندهای سیاست خارجی ایران نشان می‌دهد جمهوری اسلامی هیچ‌گاه از الگوها و رفتارهای تهاجمی در عرصه سیاست خارجی استفاده نکرده است. فرهنگ سیاست خارجی ایران نیز فاقد نشانه‌های تهاجمی است اما هرگاه الگوی رفتار بازیگران منطقه‌ای یا قدرت‌های بزرگ مبتنی بر تهاجم یا سازوکارهای محدودسازی قدرت باشد،‌ جمهوری اسلامی از استقلال و حاکمیت خود به عنوان ضرورت اجتناب ناپذیر امنیت ملی دفاع خواهد کرد.

واکنش رهبر انقلاب در برابر اقدام فراگیر و چندجانبه کشورهای اروپایی برای فراخواندن سفرای خود از ایران که در سال 1376 اتفاق افتاد را می‌توان به عنوان یکی از نشانه‌های اصلی کنش متقابل و الگوی تهدید در برابر تهدید دانست.

واقعیت‌های دیپلماسی اروپایی و سیاست جهانی نشان می‌دهد این گونه کشورها به دلیل سنت‌های تاریخی خود همواره از سیاست قدرت بهره گرفته‌اند. مقاومت در برابر سیاست قدرت را باید به عنوان ضرورت اجتناب‌ناپذیر سیاست خارجی ایران دانست که از الگو و سازوکارهای مربوط به تهدید در برابر تهدید بهره می‌گیرد.

هیچ‌گاه ایران از سیاست تهدید در برابر انعطاف‌پذیری و مصالحه استفاده نکرده است. الگوی رفتاری ایران تلاش سازمان‌یافته برای افزایش قدرت در جهت دفاع از حاکمیت، تمامیت ارضی و منافع حیاتی خود بوده است.

آنچه در ارتباط با دادگاه میکونوس اتفاق افتاد شباهت بسیار زیادی با الگوها و سازوکارهای اتحادیه اروپا در واکنش نسبت به ترور شیمیایی یک جاسوس دوجانبه بوده است. کشورهای اروپایی از الگوی حمله گرگ‌ها علیه سوژه استفاده می‌کنند.

وقتی گرگ‌ها سوژه‌ای را در محاصره قرار می‌دهند به اقدام جمعی مبادرت می‌کنند. در حالی که آنان در فضای کنش دوجانبه هیچ‌گاه از سازوکارهای پرشدت علیه کشوری بهره نگرفتند.

واکنش سیاست خارجی ایران در سال 1376 نسبت به الگوی رفتاری اتحادیه اروپا نشانه‌هایی از اقدام متقابل را منعکس می‌سازد. اروپایی‌ها در سال‌های 1991 تا 1997 از ادبیات گفت‌وگوهای انتقادی در برخورد با ایران استفاده می‌کردند.

هدف آنان در دیپلماسی مسیر دوم پیگیری فرآیندی بود که نشان دهد نسبت به الگوهای رفتاری ایران نگرش انتقادی دارند. در حالی که هرگونه دیپلماسی مسیر دوم که مبتنی بر نقش گروه‌های تحلیلی و کارشناسان سیاسی در تبیین واقعیت‌های رفتار سیاسی کشورها می‌باشد باید بر اساس واقعیت‌های روش تفسیری سنجیده شود.

از آنجا که اروپا به عنوان بخشی از نظام جهانی غرب طی 500 سال گذشته نقش محوری در اداره امور جهانی داشته است،‌ در این شرایط طبیعی است که از ادبیات،‌ مفاهیم و سازوکارهایی استفاده می‌کند که بیانگر نشانه‌هایی از نگرش شرق‌شناسانه باشد. دیپلماسی مقاومت از سوی ایران نسبت به الگوهای شرق‌شناسانه جهان غرب بیانگر این واقعیت است که انعطاف در برابر دیپلماسی اجبار هیچ‌گاه نمی‌تواند مطلوبیت‌های راهبردی را برای کشورها ایجاد کند.

واقعیت آن است که سیاست سازش منجر به تاخیر تهدید می‌شود. در برخی از مواقع دیپلماسی و سیاست سازش میزان مطالبات و انتظارات قدرت‌های بزرگ را افزایش می‌دهد. الگوی رفتاری کشورهای اتحادیه اروپا در مذاکرات مربوط به برنامه جامع اقدام مشترک منجر به فرآیندی شد که انتظارات اقتصادی و راهبردی ایران را تامین نکرد.

هنوز ساختار اقتصادی ایران در شرایط تحریم و محدودیت قرار دارد. در چنین فضایی میزان مطالبات و انتظارات کشورهای اروپایی و آمریکا در ارتباط با قابلیت‌های موشکی و سیاست منطقه‌ای ایران افزایش یافته است که علت آن را باید در بنیان‌های تفکری دانست که فکر می‌کنند اگر ایران انعطاف‌پذیری بیشتری را در دستور کار قرار دهد دیگران نیز حقوق سیاسی و راهبردی ایران را به رسمیت می‌شناسند.

ویژگی اصلی دیپلماسی مقاومت آن است که اولا شناخت دقیقی از تهدیدات و بازیگران تهدیدکننده داشته باشد، ثانیا الگوی رفتاری آنان را براساس انگاره‌های تاریخی ارزیابی کند. تاریخ سیاست خارجی کشورهای اروپایی و ایالات متحده در برخورد با ایران همواره نشانه‌هایی از کودتا،‌ مداخله‌گرایی و جنگ‌های نیابتی منعکس کرده است.

درک چنین واقعیت‌هایی ایجاب می‌کند ایران رفتار سیاست خارجی خود را در ارتباط با بازیگران منطقه‌ای و جهانی در چارچوب اقدام متقابل سازمان‌دهی کند. در سال 1376 که ایران در برابر فراخوان سفرای کشورهای اتحادیه اروپا واکنش نشان داد،‌ اروپایی‌ها الگوی رفتاری خود را از گفت‌وگوهای انتقادی به همکاری‌های سازنده تغییر دادند.

واقعیت آن است که اگر کشوری نیازمند آن است که در صلح و امنیت زندگی کند باید از اراده،‌ قدرت،‌ شناخت و ابتکار عمل لازم برای اقدام متقابل برخوردار باشد. اقدام متقابل در چارچوب سیاست خارجی تهدید در برابر تهدید، بخش اجتناب‌ناپذیر دیپلماسی مقاومت محسوب می‌شود.

دکتر ابراهیم متقی - استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران