برجام با «صنعت هسته‌ای» چه کرد؟

20 فروردین سال 1385 بود که خبر دستیابی ایران به فناوری غنی سازی اورانیوم و راه اندازی یک زنجیره کامل غنی سازی در نطنز اعلام شد. در پی این خبر با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، به پاس قدردانی از تلاش‌های افتخارآمیز دانشمندان جوان ایران اسلامی، بیستم فروردین، مقارن با تکمیل چرخه سوخت هسته‌ای در تقویم رسمی ایرانیان روز ملی فناوری هسته‌ای نام گرفت. رهبر معظم انقلاب در خصوص اهمیت انرژی هسته‌ای بر این نکته تاکید دارند که "مسئولین بدانند دستاورد کنونی هسته‌ای ما چیز با ارزشی است؛ این را بدانند؛ به چشم کم‌ ارزش و چیز سبک به آن نگاه نکنند؛ چیز با ارزشی است. صنعت هسته‌ای برای یک کشور، یک ضرورت است. این‌که بعضی از روشنفکرنماها قلم بردارند و قلم بزنند که آقا ما صنعت هسته‌ای را می‌خواهیم چه‌کار کنیم، این فریب است."

اهمیت صنعت هسته‌ای ایران در حالی است که در این حوزه از گذشته تا به امروز همواره با کارشکنی‌ها و مانع‌تراشی‌های دشمنان و قدرت‌های جهانی برای جلوگیری از دستیابی ایران به این توان فنی مواجه بوده‌ایم. دو سال گذشته و پس از توافق هسته‌ای میان ایران و 1+5 شاهد اعمال محدودیت‌هایی برای چند سال در این صنعت بوده و خواهیم بود. در مورد وضعیت صنعت هسته‌ای ایران طی دوران پسابرجام اختلاف نظرهایی نیز وجود دارد، برخی معتقدند برجام موجب پسرفت‌های بسیاری در این حوزه شده و طی این مدت در بسیاری از حوزه‌های هسته‌ای نه تنها پیشرفت نداشته ایم بلکه شاهد عقب ماندگی‌های بسیاری هستیم و برجام موجب کند شدن روند پیشرفت صنعت هسته‌ای کشورمان شده است. اما در مقابل، برخی اعتقاد دارند که در قالب برجام، امکانات لازم برای گسترش و پیشرفت فناوری هسته‌ای ایران از جمله عضویت کشورمان در کنسرسیوم‌های هسته‌ای دنیا توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فراهم شد و در عین وجود برخی محدودیت‌های هسته‌ای به واسطه برجام، امکان استفاده و پیشرفت در حوزه پیشران هسته‌ای و تولید سوخت زیر دریایی را داریم. در همین ارتباط گفت‌وگویی با حشمت‌ا... فلاحت پیشه، عضو کمیته هسته‌ای کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی و حسین آبنیکی، رئیس سابق مرکز توسعه سازمان انرژی اتمی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:

حشمت‌ا... فلاحت‌پیشه: امکان پیشرفت هسته‌ای در پسابرجام وجود دارد

امروز وضعیت صنعت هسته‌ای کشورمان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ایرانیان روز ملی فناوری هسته‌ای را در چنین روزی جشن گرفتند، چرا که به عنوان یکی از کشورهایی بودیم که به فناوری نادر تولید سوخت هسته‌ای دست یافته‌ایم و به دلیل دستاوردهای عظیم این جشن بزرگی بود. بعد از این موفقیت، صنعت هسته‌ای کشورمان تغییر و تحولات فراوانی داشته و ما شاهد توافق هسته‌ای ایران با کشورهای 1+5 در قالب برجام بودیم. برجام دستاورد بزرگی بود که پرونده ایران را از ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل خارج کرد. برخی قدرت‌ها به بهانه‌های مختلف تلاش کردند جمهوری اسلامی را به عنوان تهدید اعلام کرده و به این ترتیب تحریم‌هایی را علیه کشورمان اعمال کردند که در نهایت بدون محروم شدن از تولید سوخت هسته‌ای صرفا با تقلیل تولید از 20 درصد به زیر سوخت 5 درصد توانستیم بخش عمده‌ای از تحریم‌های بین‌المللی را کنار گذاریم، البته در این میان آنچه از تحریم‌ها باقی مانده به ماهیت دشمنی آمریکا با ایران مربوط می‌شود که به صورت معمول در مقابل ایران عهد شکن بوده است. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران عضو کشورهای دارای فناوری تولید سوخت هسته‌ای است. در فردو آخرین نسل سانتریفیوژ را می‌توانیم داشته باشیم هر چند در تعداد محدود که آن‌هم برای بهانه زدایی است. کشورمان پذیرفته است تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فعالیت‌های خود را پیش برده و در مقابل آن تحریم‌ها زدوده شود. امروز از حدود بیش از هزار تحریم بیش از 915 تحریم علیه شرکت، اشخاص و کشتی‌های ایرانی برداشته شده است، اما در عین حال سایر تحریم زدایی‌ها به دلیل سیاست آمریکا نسبت به ایران و کارشکنی‌های این کشور در قبال برجام متوقف شد.

خط و نشان‌های ترامپ در مورد برجام، چه تاثیری بر فناوری هسته‌ای کشورمان گذاشته است؟

دولت ترامپ اعلام کرده در صورت انجام نشدن برخی اصلاحات در برجام و ایجاد تکالیف جدید برای ایران از آن خارج خواهد شد. با توجه به این‌گونه اعلام مواضع از سوی آمریکا سه موضع گیری قابل طرح است؛ موضع و راه اول، راهی است که ترامپ اعلام کرده است. راه دوم مسیری است که ایران برای حفظ برجام و تکمیل توافقات تحریم زدایی در پیش گرفته است، راه سوم نیز مسیری است که اروپاییان دنبال می‌کنند و آن حفظ برجام و در عین حال باز کردن باب مذاکرات جدید با ایران مربوط به توان موشکی و منطقه‌ای ایران است. 22 اردیبهشت یعنی موعد تصمیم‌گیری ترامپ در مورد تمدید یا عدم تمدید تعلیق تحریم‌ها خط اصلی مشخص می‌شود، در صورتی که آمریکا از برجام خارج شود در نتیجه ایران نیز تعهدی در قبال برجام را نمی‌پذیرد ضمن این‌که دیپلماسی تعاملی خود را با دیگر کشورهای دنیا ادامه خواهد داد. معتقدم اگر اروپاییان به جای فشار بر ایران به آمریکا در جهت تعلیق دوباره تحریم‌ها فشار آورند، ایران می‌تواند باب تازه‌ای تحت عنوان مذاکرات امنیتی با اروپاییان باز کند و در چنین مذاکراتی نقش مثبت ایران در جلوگیری از تهدیدهای امنیتی و سرایت نا امنی به دیگر نقاط برجسته شود، اما اگر اروپا تسلیم آمریکا شود جمهوری اسلامی ایران نیز قطعا در زمینه هسته‌ای دچار تردید می‌شود و ممکن است وارد تولیدات هسته‌ای دیگر با غنای بیشتر شود.

چه محدودیت‌هایی در دوران پسابرجام، در حوزه فناوری هسته‌ای متحمل شده ایم و این محدودیت‌ها چه تاثیری در این حوزه داشته است؟

در زمان اجرای برجام، جامعه جهانی به تعهداتش عمل کرد، صرفا آمریکا در این مسیر کارشکنی کرد که بخشی از آن در زمان اوباما و با گنجاندن بخشی از ایرانیان در فهرست تحریم‌ها بود که خلاف برجام محسوب می‌شد. در دوران ریاست جمهوری ترامپ نیز شاهد نقض تعهدات از سوی این کشور به شکل دیگری بودیم. در طول دوران پسابرجام ایران تلاش کرد از گشایش‌های مربوط استفاده کند، اما آمریکا سعی کرد ایران به صورت قطره چکانی از مزایای برجام بهره مند شود. اصلی ترین ضربات آنها به برجام جلوگیری از باز شدن و گشایش در حوزه‌های بانکی و مالی در جهت عدم جلب سرمایه خارجی از سوی ایران بود.

نوع رابطه ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در طول یک‌سال گذشته چگونه بوده است؟ آیا شاهد همراهی لازم از سوی این آژانس با ایران بودیم؟

طی دوران پسابرجام آمریکا تلاش کرد از انتقال فناوری‌های حساس از جمله صنایع هوایی و ...به ایران جلوگیری کند. در این مدت در زمینه بانکی بیشترین کارشکنی‌ها از سوی آمریکا شکل گرفت. اما در قالب توافق هسته‌ای امکانات لازم برای گسترش و پیشرفت فناوری هسته‌ای ایران از جمله عضویت کشورمان در کنسرسیوم‌های هسته‌ای دنیا توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فراهم شد. آژانس تاکنون به تکالیف خود در قبال ایران بخوبی عمل کرده است.

در صورت نابودی برجام، جمهوری اسلامی به چه میزان آمادگی بازگشت به دوران قبل از برجام را دارد؟

معتقدم اگر برجام پاره شود سیاست انتحاری از سوی آمریکا در قبال ایران است، بنابراین نباید در مقابل چنین سیاستی ما نیز انتحاری رفتار کنیم. بلکه سیاست ایران باید مقابله با آمریکا و در عین حال حفظ تعامل با سایر کشورها باشد. ایران نباید وارد فاز مقابله به مثل انتحاری با آمریکا شود. کشورمان نباید اسیر سیاست‌های رادیکالی دنیای امروز شود، بلکه در صورت خروج آمریکا از برجام ایران باید مقابله به مثل خاصی با آمریکا داشته و در عین حال اهداف خود را نیز پیش ببرد، اما به هیچ عنوان نباید وارد سیاست انتحاری شود. چرا که ممکن است ما را وارد میدانی کنند که آمریکا، رژیم صهیونیستی و سعودی‌ها برای ما طراحی کرده‌اند.

جمهوری اسلامی ایران در آینده باید پیشرفت در کدام بخش از فناوری هسته‌ای را بیشتر مورد توجه قرار دهد؟ و در چه زمینه‌هایی می‌توانیم بیشتر پیشرفت داشته باشیم؟

در عین وجود برخی محدودیت‌های هسته‌ای به واسطه برجام، اما امکان استفاده و پیشرفت در حوزه پیشران هسته‌ای و تولید سوخت زیر دریایی را داریم. در صورتی که تحریم‌ها از بین نرود ایران می‌تواند سوخت هسته‌ای را در زمینه‌های مختلف تولید و تامین کند و به این ترتیب سیاست خود را پیش ببرد. اما در عین حال معتقدم در حال حاضر نباید وارد سیاست انتحاری شویم، چرا که میدانی از سوی مثلث آمریکا، رژیم صهیونیستی و سعودی‌ها برای ایران طراحی شده است که ما انتقام آمریکا را از جامعه جهانی بگیریم. چنین اقدامی کار خطرناکی است.

دنیای امروز گرفتار نا امنی‌هایی است که با روی کار آمدن ترامپ، همچنین ارتجاع عرب و در عین حال گسترش سیاست‌های امنیتی رژیم صهیونیستی افزایش یافته است، بنابراین نباید به گونه‌ای عمل کنیم که سیبل این مثلث و دیگر کشورها شویم.

باید از سیاست‌های انتحاری پرهیز کنیم، با جامعه جهانی کارهایمان را پیش برده اما در عین حال به سمت تولید سوخت هسته‌ای در سطوح بالاتر و تولید پیشران‌های هسته‌ای حرکت کنیم، اما نه به گونه‌ای که جامعه جهانی در مقابل ما قرار بگیرد.

حسین آبنیکی: برجام باعث رکود فعالیت‌های هسته‌ای ایران شد

با توجه به فرا رسیدن روز ملی فناوری هسته ای، در حال حاضر از نظر توسعه این صنعت در چه وضعیتی قرار داریم؟

سال گذشته تداوم روندی بود که از 92 شروع شده بود و رکود کلی در زمینه فناوری هسته‌ای در سال 96 هم ادامه یافت، فرصت‌های بسیاری را در طول سال‌های گذشته برای پیشرفت و تعمیق فناوری هسته‌ای از دست دادیم. طی این مدت و قبل از سال92 هر ساله تعداد بسیاری نیروی انسانی وارد این حوزه شده و این صنعت در حال توسعه بود. اما این روند از 92 به این طرف متوقف شد و رکود شکل گرفته در حوزه جذب نیروی لازم در تولید و جذب نیروی انسانی در حوزه دانشگاهی، تحقیقاتی و انرژی اتمی استمرار یافت و به این ترتیب عملا سال گذشته نیز شاهد استمرار آن، کاهش نیرو و عدم توسعه جدی در این حوزه بودیم.

از نظر مالی و بودجه نیز همچنان انرژی اتمی، چندان در اولویت بودجه‌ای قرار نگرفت. چرا که بودجه‌ای که طی سال‌های گذشته به این حوزه اختصاص یافت متناسب با بودجه‌های قبل از برجام هم نبود.

در حقیقت باید گفت صنعت هسته‌ای کشور در سال گذشته در وضعیت کما بود، در دوران پسابرجام اطلاعات بیشتری از فعالیت‌های هسته‌ای کشورمان در اختیار آژانس قرار گرفته و بازرسی‌های بیشتری از سایت‌ها صورت گرفت که این اقدامات می‌تواند بعدها برای ما دردسرساز هم باشد.

با وجود این‌که طرف مقابل هم در مقابل ما تعهداتی براساس برجام در ساخت نیروگاه اراک و کمک به پیشرفت فناوری مان دارد، اما در عمل و در پیچ و خم مذاکرات و عملی شدن آن کمک شایانی به ما نداشته و کمک گسترده‌ای دریافت نکرده ایم.

این در حالی است که اگر برجامی وجود نداشت و محدودیت‌هایی اعمال نشده بود، در شرایط فعلی به دنبال استفاده از توانمندی‌های خود بودیم و رآکتور اراک نیز راه اندازی شده و از دستاوردهای آن استفاده می‌کردیم، در حالی که به واسطه برجام و محدودیت‌های اعمال شده آن هنوز رآکتور اراک در مراحل بازطراحی است که باید خودمان آن را انجام دهیم و طرف مقابل صرفا بر آن ناظر باشد که با استانداردهای تحمیلی آنها منطبق است یا نه.

در مجموع می‌توان گفت رکود صنعت هسته‌ای که با پذیرش برجام آغاز شده بود، در سال گذشته نیز توسعه یافت و در سال جاری هم استمرار خواهد یافت.

سخنان شما به این معنی است که هیچ پیشرفتی در زمینه فناوری هسته‌ای نداشته ایم؟

در زمینه تولید ماشین‌های سانتریفیوژ و تحقیقات از سال‌های قبل فعالیت‌هایی را آغاز کرده بودیم، فعالیت‌های دیگری در زمینه تحقیق ماشین‌های نسل جدید رآکتور اراک، سوخت رآکتور تهران، اراک و بوشهر باید طی یکی دو سال اخیر به نتیجه می‌رسید، اما در عمل قالب آن متوقف شد و برخی از آنها چندان ادامه نیافت. همانند کار روی برخی از انواع سانتریفیوژها که براساس برجام قرار بر ادامه آن بود، اما بعد از برجام رکود کلی حاکم شد و بودجه کافی و نیروی انسانی مناسب این روند توسعه اختصاص نیافت.

به این ترتیب بخش‌هایی که براساس برجام می‌توانستیم در آن شاهد پیشرفت باشیم اتفاق نیفتاد. بر همین اساس برجام موجب کند شدن روند پیشرفت در حوزه صنعت هسته‌ای شد، چرا که براساس برجام محدودیت‌های بسیاری را پذیرفته‌ایم.

در آینده در کدام بخش از فناوری هسته‌ای ضرورت توجه بیشتری احساس می‌شود؟

نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که حتی با پذیرش برجام و ادامه آن هم می‌توانیم اقدام به پیشرفت در حوزه فناوری هسته‌ای کنیم و این کار را توسعه دهیم. از صنعت و فناوری هسته‌ای می‌توانیم در حوزه‌های مختلف از جمله صنعت غیرهسته‌ای و کشاورزی استفاده کنیم که در عین حال در چارچوب برجام نیز باشد. به‌عنوان مثال در سال‌های اخیر می‌توانستیم تلفات موجود در حوزه کشاورزی را با فناوری هسته‌ای کاهش دهیم که در عین حال ارتباطی به برجام و محدودیت‌های ناشی از آن نیز نداشت. در حوزه پزشکی می‌توانستیم گام‌های بهتری برداریم که متاسفانه به کندی پیش رفت. برجام در این ارتباط نیز رکود گسترده‌ای را بر کشورمان حاکم کرد. در عین حال در حوزه‌های دیگری که برجام محدودیتی علیه کشورمان اعمال نکرده بود محدودیت‌های خود خواسته‌ای را اعمال کرده و به نوعی تحریم داخلی را بر خودمان تحمیل کردیم. عملا صنعت فناوری هسته‌ای رشد مورد انتظار را ندارد و رکودش هر سال ابعاد بیشتری پیدا می‌کند. از سوی دیگر برجام از نظر اقتصادی نیز دستاورد قابل توجهی برای کشورمان نداشته و همچنان شاهد تحریم‌های بانکی هستیم، به همین دلیل مشکلات مالی و پولی برای کشورمان ایجاد شده است. متاسفانه طرف آمریکایی هم تحریم‌های گسترده‌ای اعمال کرده و در عین حال مکرر سخن از تحریم‌های جدید یا خروج از برجام مطرح می‌کند. آمریکا در پی این است که همین مقدار تعهد لفظی برجام را نیز نادیده گرفته و به دنبال محدودیت‌های بیشتر و افزایش تعهدات کشورمان است. بنابراین مجموعه دستاوردهای ایران از برجام در حوزه‌های مختلف نه‌تنها هیچ بلکه منفی است. چنین برخوردی از سوی آمریکا در قبال برجام عدم خوشبینی رهبری را که در ابتدای مذاکرات بر آن تاکید داشتند به اثبات رساند. به این ترتیب در برجام در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فناوری هسته‌ای و سیاسی به نتیجه مورد دلخواه دست نیافتیم و طرف غربی گام‌های جدیدی نیز برای اعمال فشار بیشتر بر ایران طراحی کرده و به پیش می‌آید.

با وجود اظهارنظر شما، مسئولان سازمان انرژی اتمی بارها اعلام کرده‌اند که از نظر فنی در دوران پسابرجام ضرر نکرده‌ایم؟

عمده اقدامات صورت گرفته از سوی سازمان انرژی اتمی به قبل از سال 92 مربوط می‌شود که باید حداکثر تا سال 94 به نتیجه می‌رسید که متاسفانه این اقدامات بسیار کند است و هر سال دستاورد مختصری از آن حاصل شده و بخش کوچکی از آن به نتیجه می‌رسد و آن را عرضه می‌کنیم.

به عنوان نمونه رآکتور اراک که باید در سال 95 وارد کار می‌شد امروز در مرحله بازطراحی است و به نسبت آنچه برنامه‌ریزی شده بود بسیار عقب تر هستیم. بنابراین در مقایسه با آنچه برنامه ریزی شده و آنچه در عمل شاهدیم دستاوردهای بسیار حداقلی داریم.

کارشکنی‌های متعدد آمریکا در برجام چه تاثیراتی بر فناوری هسته‌ای کشورمان داشته است؟

طرف غربی بخصوص آمریکا حتی در حوزه فناوری صحبت از اعمال محدودیت‌های بیشتر می‌کند، آنها به همین وضعیت فعلی برجام و کارشکنی‌های متعددشان نیز راضی نیستند و می‌گویند اگر بنا به ماندن در برجام حتی به شکل کنونی هم باشد باید محدودیت‌های بیشتری اعمال شود و حتی برخی کشورها علاوه بر ایجاد محدودیت در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای و اقتصادی به‌دنبال اعمال محدودیت‌های دیگری در حوزه موشکی و منطقه‌ای هستند.

در صورت از بین رفتن برجام، چه میزان آمادگی فنی از سوی ایران برای بازگشت به دوران قبل از برجام وجود دارد؟

هر روزی که جمهوری اسلامی اراده کند می‌تواند به فعالیت‌های قبلی خود بازگردد و آن را ادامه دهد، اما در عین حال پنج سال زمان را از دست داده ایم که می‌توانست صرف توسعه صنعت شود، همچنین هزینه‌هایی بسیاری که در این مسیر صرف کردیم.