مسجد سنگر مقابله با آسیب‌های اجتماعی

طبق آماری که حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد حاج‌علی‌اکبری، رئیس مرکز رسیدگی به امور مساجد سال گذشته ارائه کرده در تهران 3353 مسجد شناسه گرفته اند که از این تعداد 3115 مسجد ظرفیت فعالیت دارند و در 2550 باب از مساجد استان تهران نماز جماعت برگزار می‌شود که سهم شهر تهران 1986 مسجد است.

اما نقش محوری مسجد در جامعه اسلامی فقط به اقامه نماز محدود نمی‌شود. در واقع مسجد، یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی در جوامع اسلامی به شمار می‌آید که علاوه بر نقش تربیتی، سهم بسزایی در حل مشکلات محله و ساکنان آن و همچنین پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دارد؛ سهمی که متأسفانه در سال‌های اخیر مورد غفلت و کم‌توجهی قرار گرفته است. به مناسبت روز جهانی مسجد، نظرات حجت‌الاسلام سعید کرمی، معاون فرهنگی و اجتماعی مرکز رسیدگی به امور مساجد را درباره جایگاه مسجد در جامعه جویا شدیم.

جایگاه مسجد در جامعه

مکتب توحیدی اسلام به گونه‌ای طراحی شده که مسجد در آن اصل و اساس جامعه دینی قرار می‌گیرد. تمام اتفاقات جامعه چه در عرصه فرهنگ، اقتصاد، سیاست و اجتماع از مسجد آغاز و به مسجد ختم می‌شود و مسجد در متن همه فعالیت‌هاست. این موضوع در سیره پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز به چشم می‌خورد و در طول تاریخ نیز شاهد آن بوده‌ایم. همچنین در پیروزی انقلاب اسلامی و در طول دفاع مقدس نقش مسجد بی‌بدیل و خاستگاه انقلاب اسلامی مسجد بود. 97 درصد شهدای دفاع مقدس اهل مسجد بودند و تربیت مسجدی داشتند. شخصیت بیشتر شهدای مدافع حرم در مسجد شکل گرفته است. شهید محسن حججی که به شکل مظلومانه‌ای به شهادت رسید نیز تربیت‌یافته فرهنگ مسجدی بود.

غفلت از ظرفیت‌های عظیم مسجد

پس از دفاع مقدس، سال‌هایی ما دچار غفلت از ظرفیت مسجد شدیم؛ چه دستگا‌ه‌های فرهنگی که باید به حمایت از مسجد می‌آمدند، چه نخبگان جامعه، روحانیت، تشکل‌های انقلابی و جبهه انقلاب همه از نقش تأثیرگذار مسجد غافل شدیم که سبب شده مساجد امروز رونق سال‌های دفاع مقدس را نداشته باشند.

برخی گمان می‌کنند مساجد نقش سابق را از دست داده‌اند؛ اما مشاهدات ما نشان می‌دهد در حالی که بیشتر دستگاه‌های فرهنگی ما دچار غفلت هستند که رهبر معظم انقلاب از آن با عنوان ولنگاری فرهنگی یاد کرده‌اند، عموم مساجد همچنان دست به روشنگری می‌زنند و فعالیت‌های فرهنگی را با قوت دنبال می‌کنند. در همین تابستان امسال که بیشتر دستگاه‌های فرهنگی درگیر انتخابات و حواشی آن بودند، مساجد ما فارغ از جریان‌های سیاسی، برنامه کاملی برای اوقات فراغت کودکان و نوجوانان در تعطیلات تابستان داشتند.

موازی‌کاری از مرجعیت مساجد کاسته است

یکی از اشتباهات راهبردی مدیریت شهری ما در 20 سال اخیر بویژه در پایتخت، ارائه خدماتی توسط برخی نهادها بود که پیشتر توسط مساجد و به صورت مردمی ارائه می‌شد. این اقدام لطمه جبران‌ناپذیری به کارکرد اجتماعی مسجد زده است و عوارض آن را در عرصه مسجدسازی به عینه می‌بینیم. بنا به آماری که شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر کرده کلانشهر تهران از نظر برخورداری از فضای مسجد، فقیرترین شهر کشور است؛ درحالی‌ که پایتخت در سال‌های اخیر شاهد ساخت بیش از 500 سرای محله بوده است و می‌توانستیم بخشی از این بودجه را به ساخت مسجد اختصاص دهیم و ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی مورد نظر را در کنار مساجد ارائه کرد تا مرجعیت مسجد همچنان حفظ شود. چرا ما به موازی‌کاری عادت کرده‌ایم و همه جا می‌خواهیم پرچم ما بالا باشد تا نشان دهیم ما داریم کاری انجام می‌دهیم؟

به نظر می‌رسد، شورایاری‌های محله‌ها باید زیر نظر ائمه جماعات شکل می‌گرفت و همچنان بیشتر مردم اعتقاد دارند مسجد است که می‌تواند مشکلات محل را حل کند و جالب است شورایاری‌هایی که با محوریت مسجد و هیات امنای مسجد و اهالی مسجد فهرست ارائه دادند و از سوی مردم محل انتخاب شدند، موفق‌تر از دیگران در حل مشکلات محله خود عمل کرده‌اند.

تلاش برای توانمندسازی مساجد

در سال‌های اخیر، مهم‌ترین برنامه ما توجه دادن به ظرفیت‌های عظیم مسجد است که برای دستیابی به آن در مرکز رسیدگی به امور مساجد دو نگاه را دنبال می‌کنیم؛ نگاه به فضای بیرونی مسجد و فضای داخلی مسجد. در فضای داخلی مسجد در حال پیگیری دو راهبرد کلان هستیم. نخست، توانمندسازی مساجد و ائمه جماعات و دیگری جوان‌سازی. در این خصوص برای توانمندسازی مساجد، نظام مدیریت فرهنگی مساجد طراحی و اجرایی شده است که در دل آن تلاش می‌شود مساجد به عنوان یک واحد فرهنگی مستقل تقویت شوند و ارائه خدمات آموزشی به ائمه جماعات، هیات امنا و خدام مساجد با این هدف صورت می‌گیرد. برای مثال در دو سال گذشته، تمام خدام مساجد تهران تحت این آموزش‌ها قرار گرفتند.

حضور در فضای مجازی

از آنجا که حضور جوانان در مساجد اهمیت شایانی دارد، در سال‌های اخیر رویکرد مساجد به حضور و فعالیت در فضای مجازی نگاهی مثبت است و از ظرفیت‌های این فضا استفاده می‌شود. در مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز توجه ویژه‌ای به ظرفیت‌های فضای مجازی شده است. سایت ایده‌پردازان مسجدی یکی از این امکانات است که بالغ بر 2000 ایده توسط اهالی مسجد در آن ارائه و پیشنهاد شده است که عزیزان تجربیات و نظرات خود را در تعامل با یکدیگر مطرح می‌کنند. به جرات می‌توان گفت دستگاه فرهنگی دیگری این گونه از نظرات و تجربیات مردم بهره نبرده است. همچنین سایتی را با همکاری تولیدکنندگان داخلی برای رفع و رجوع مایحتاج و نیازمندی‌های مساجد راه‌اندازی کردیم تا مشکلی سر راه مساجد و بازار نباشد تا بتوانند با رجوع به این سایت، نیازمندی‌های خود را برطرف کنند.

تغییر نگاه‌ها با کمک صداوسیما

حاج‌علی‌اکبری می‌گوید: در فضای بیرون مسجد تلاش کردیم از رسانه‌ها کمک بگیریم تا با انعکاس ظرفیت‌های مساجد و آثار برکات آن در جامعه، نگاه‌ها را نسبت به مسجد عوض کنیم. در این زمینه، ریاست صدا و سیما با نگاهی جدید به کمک ما آمد و با همکاری مرکز رسیدگی به امور مساجد، قرارگاه مسجد در دل سازمان صدا و سیما تشکیل شد که بر این اساس، جلسات هفتگی با ریاست مدیر شبکه یک سیما و حضور دیگر مدیرانی که در رأس این سازمان قرار دارند، برگزار می‌شود که خروجی آن را در تنوع و تکثر برنامه‌های صداو سیما در حوزه مسجد شاهدیم.

ارتقای کارکردهای اجتماعی مسجد

در حوزه آسیب‌های اجتماعی، طرحی با عنوان ارتقای کارکردهای اجتماعی مسجد ارائه شده که ظرف شش ماه آینده مساجد هدف و پس از آن مساجد کشور را تحت پوشش قرار خواهد داد. جلساتی در این خصوص با معاونت اجتماعی وزارت کشور و همچنین قائم مقام وزیر کشور در امور اجتماعی و فرهنگی برگزار شده و در تفاهم‌نامه‌ای قرار شد با حمایت آنها در طرحی آزمایشی مساجد هدف در شهر تهران مشخص شوند و خدمات ویژه‌ای در زمینه آسیب‌های اجتماعی در این مساجد ارائه شود.

مسجد طراز اسلامی

یکی از حوزه‌هایی که مورد غفلت واقع شده، حوزه کارکردهای اجتماعی مساجد است. در طول تاریخ اسلام، مساجد برای نیازمندی‌های مردم برنامه داشتند. در هر محل مسجد، مأمن و پناهگاه همه افراد و آحاد جامعه بود. مسجد طراز اسلامی، مسجدی است که برای ارتباط‌گیری با همه اقشار جامعه برنامه دارد. رهبر معظم انقلاب در پیامی به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز تأکید کردند: «مسجد باید رابطه خود را با جوانانی که ازدواج می‌کنند، با کسانی که به موفقیت‌های علمی و اجتماعی و هنری و ورزشی دست می‌یابند، با صاحب همّتانی که کمک به دیگران را وجهه همت می‌سازند، با غمدیدگانی که غمگساری می‌جویند و حتی با نوزادانی که متولد می‌شوند، برقرار و مستحکم کند. مسجد باید در هر منطقه و محل، مأمن و مایه خیر و برکت باشد.»

هر مسجدی که در محل خود توانسته خدمات اجتماعی و عام‌المنفعه ارائه کند، پویاتر و استقبال مردم از آن بیشتر است و نقش بیشتری در حل مشکلات اهالی محل دارد. در محله‌هایی که مساجد پویاتری دارند کاهش آسیب‌های اجتماعی را شاهدیم.

هر مسجد، یک جهیزیه

مساجد می‌توانند با ارائه خدمات اجتماعی در کاهش آسیب‌های اجتماعی محل، نقش مؤثری ایفا کنند. طرح هر مسجد، یک جهیزیه در همین راستا با کمک کمیته امداد امام خمینی (ره) اجرا شده است. بیش از 500 مسجد در تهران به این طرح پیوسته‌اند. با جمع‌آوری حداقل سه میلیون تومان و کمک کمیته امداد و کارخانه‌های داخلی (تأکید بر خرید لوازم خانگی داخلی است) با اولویت دادن به زوج‌های نیازمند محل، حداقل بیش از هفت میلیون تومان جهیزیه برای هر زوج تهیه می‌شود که پس از ماه‌های محرم و صفر در حرکتی نمادین کاروان جهیزیه مساجد اعزام و تقدیم خانواده‌های هدف می‌شود. امیدواریم این حرکت انگیزه‌ای برای دیگر مساجد شود تا با حداقل‌ها دست به کارهای بزرگ بزنند. در تهران مسجدی بیش از 60 جهیزیه تقدیم نیازمندان کرده است یا مسجد دیگری هر ماه برای یکی از نیازمندان جهیزیه تهیه می‌کند.

روز جهانی مسجد

ساعت 7 پنجشنبه 30 مرداد 1348 (21 آگوست 1969) یک اسرائیلی‌ به نام دنیس مایکل ولیم روهان با تجاوز به آستان مسجد‌الاقصی، در اقدامی جنایتکارانه قبله نخست مسلمانان را به آتش کشید. در این آتش‌سوزی، 1500 مترمربع از مسجد در آتش سوخت.

همچنین منبر تاریخی را که سلطان ناصر صلاح‌الدین یوسف ‌بن ایوب پس از این که قدس را به سال 583 ﻫجری از دست صلیبیان‌‌‌‍ آزاد کرد به مسجدالأقصی آورد. مسجد عمر، محراب زکریا، مقام اربعین، سه رواق مسجد همراه با پایه‌ها و قوس‌های آنها و قوس حامل بر قبه‌الاقصی و پایه‌های اصلی‌ای که گنبد مسجد بر آنها قرار داشت، آتش گرفتند و سقف مسجد فرو ریخت. بخش‌هایی از گنبد چوبی داخل مسجد، محراب، دیوار قبله، سنگ‌های مرمر به کار رفته در درون مسجد، پنجره از جنس گچ و شیشه رنگین، فرش‌ها، سوره اسراء که از بالای محراب کاشیکاری و طلاکاری شده بود و... از بین رفتند.

در سی‌امین اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای اسلامی که در تهران برگزار شد، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران به این اجلاس پیشنهاد کرد سالگرد آتش زدن مسجدالاقصی توسط اسرائیل به‌عنوان روز جهانی مساجد تعیین شود که مورد پذیرش قرار گرفت.

کمیل انتظاری