ایران و ترکیه؛ از اختلافات مقطعی تا منافع استراتژیک

نیمه شب 25 تیر (15 ژوئیه 2016) گروهی از نظامیان ترکیه با بستن پل‌های اصلی استانبول، تصرف شبکه‌های تلویزیونی و محاصره بزرگ‌ترین فرودگاه این کشور سعی کردند کنترل سیاسی ترکیه را به دست بگیرند. هدف آنها سرنگون کردن رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه بود، اما تلاش آنها درنهایت با شکست مواجه شد؛ کودتایی که به کشته شدن 249 نفر و مجروح شدن بیش از 2000 نفر انجامید و تحولی اساسی در رویکرد ترکیه نسبت به کشورهای غربی، همسایگان و منطقه خاورمیانه ایجاد کرد. مقامات ترک، فتح‌الله گولن، واعظ ترک‌تبار ساکن پنسیلوانیای آمریکا را رهبر معنوی این کودتا می‌دانستند و خواهان استرداد او بودند؛ اقدامی که دولت آمریکا تاکنون از انجام آن خودداری کرده است. از سوی دیگر اصلاحات و پاکسازی‌هایی که اردوغان در یک‌ سال پس از کودتا در عرصه داخلی انجام داد و همچنان نیز ادامه دارد، سبب شده است تا کشورهای اروپایی و برخی سازمان‌های حقوق بشری ترکیه را به نقض حقوق بشر و دیکتاتوری متهم سازند. در مقابل، اردوغان نیز غرب را به ریاکاری متهم کرده و پاکسازی عاملان کودتا را برای حفظ دموکراسی ضروری می‌داند. به‌این ترتیب کودتای نافرجام ترکیه در یک‌سالی که از آن می‌گذرد، دارای این نتیجه بوده است که رابطه ترکیه با اروپا و غرب را به سمت سردی پیش برده و چشم‌انداز عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را تیره و تار کرده است.

اما گذشته از اختلافات ترکیه و کشورهای اروپایی، یکی از زوایای مهم این کودتا، تأثیرات آن بر مناسبات ایران و ترکیه است. نفی کودتا و حمایت از حکومت‌ مردمی اردوغان، موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در قبال این حادثه بود. در همان ساعات اولیه وقوع کودتا در ترکیه، شورای عالی امنیت ملی ایران جلسه‌ای فوری برای بحث و تبادل نظر در مورد آخرین تحولات ترکیه تشکیل داد. مقامات کشورمان هنگام وقوع کودتا در کشور همسایه تا صبح بیدار ماندند، تحولات ترکیه را دنبال کردند و وزیر خارجه کشورمان همان شب پنج بار با وزیر امور خارجه ترکیه، تلفنی صحبت کرد. با پایان این اقدام نافرجام نیز ایران، ماندن اردوغان در قدرت و بازگشت ثبات به ترکیه را به این کشور تبریک گفت.

هرچند در ابتدای کار، موضع ایران به بهبود روابط دو کشور کمک کرد و یک ماه بعد از کودتا، زمانی که وزیر امور خارجه کشورمان به آنکارا سفر کرد، بارها از سوی همتای ترکیه‌ای خود با عنوان برادر خطاب شد، اما در ماه‌های پس از آن روابط دو کشور چندان گرم نماند و فراز و نشیب‌های گوناگونی را تجربه کرد. در کنفرانس امنیتی مونیخ که به فاصله چند ماه از کودتای نافرجام ترکیه برگزار شد، مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه در سخنانی، ایران را به فرقه‌گرایی و تلاش برای «تبدیل عراق و سوریه به دو کشور شیعه» متهم کرد و به دنبال آن، اردوغان نیز از سیاست‌های ایران در منطقه انتقاد کرد. اختلاف مواضع ایران و ترکیه فقط در حد حرف نماند و در صحنه عمل نیز هجوم تانک‌های ترکیه به شمال سوریه، شکست شبه‌نظامیان مورد حمایت ترکیه در حلب و عدم سهم‌دهی به ترکیه در عملیات آزادسازی موصل نیز به تیره‌تر شدن روابط دو کشور کمک کرد.

دکتر محمد مهدی مظاهری

استاد دانشگاه