کاهش وابستگی مالی به گروه‌های مختلف

این فرصت‌ها چنان اثرگذار بوده که بسیاری از کاندیداها و ستادهای تبلیغاتی آنها را از تبلیغات محیطی بی‌نیاز کرده و هزینه‌های تبلیغات را بشدت پایین آورده است.

دکتر اکبر نصراللهی، استاد ارتباطات و مدیریت رسانه در گفت‌وگو با جام سیاست معتقد است استفاده نامزدهای از این فرصت تبلیغاتی وابستگی آنان به حامیان مالی و قدرت اقتصادی کم می‌کند.

چند سالی است که استفاده از فضاهای مجازی برای تبلیغات انتخابات مورد توجه نامزدها و کاربران قرار گرفته است. شما چه ارزیابی نسبت به این اتفاق دارید؟

استفاده از فضای مجازی باید از جنبه‌های مختلف مورد توجه قرار گیرد. در برخی از جنبه‌ها ما شاهدیم که این روند تاثیر بسیار مثبتی داشته و در برخی از حوزه‌ها هم نقش‌های منفی ایفا کرده است. در مجموع تاثیرات و نقش مثبت استفاده از فضاهای مجازی در کمپین‌های انتخاباتی و تبلیغات در دوره‌های مختلف در کشور ما در مجموع مثبت، آگاهی بخش و فرصت‌ساز است. در گذشته چنین فضاها و مناظره‌هایی نبود. در گذشته برخی از رسانه‌های مسلط اعم از رادیو، تلویزیون و روزنامه هر موضوعی را مطابق با میل خود بدون توجه کافی به سلایق و نیازهای مردم تولید و در زمانی نامناسب منتشر می‌کردند. بنابراین آرایش رسانه‌ای در آن زمان براساس رقابت، نیاز مصرف‌کننده، کاربر و مخاطب نبود. با گسترش استفاده از فضای مجازی، علاقه مردم به استفاده از این ابزار افزایش یافته و در کنار آن هزینه استفاده از این پدیده نیز کاهش یافته است. از سویی دیگر کنشگران از جناح‌های مختلف و با مسئولیت‌های گوناگون، حتی با وجود منع قانونی برخی از این عرصه‌ها به استفاده از این ابزار روی آوردند. البته در عین حال دور زدن قانون کاری منفی است که در جای خود قابل بحث است، اما این حرکت با شکستن انحصار اطلاعاتی باعث سرعت در ارائه اخبار و سهولت دریافت آن شد. استفاده از فضای مجازی در انتخابات مجلس و خبرگان تاثیرات بر برخی از جریان‌های سیاسی داشت و آنهایی که در گذشته چندان رغبتی به استفاده از این ابزار نداشتند با دیدن نتیجه انتخابات، در دوره فعلی با رغبت وارد این عرصه شدند و مشغول فعالیت هستند. شما دیدید که در مناظرات اخیر نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در حین برگزاری مناظره، هواداران و مردم حرف‌های کاندیداها را راستی‌آزمایی می‌کردند و نقطه نظرات خود را در فضای مجازی انتشار می‌دادند. لذا، این پدیده امکان بی‌نظیری را برای کشورهای جهان سوم یا در حال توسعه مثل ایران فراهم می‌آورد. در گذشته رسانه‌ها امکان ارائه چنین خدماتی را به مردم نداشتند، اما در شرایط کنونی ارتباطات دوطرفه شده است.

در کنار فرصت‌ها، استفاده از این ابزار چه آسیب‌هایی دارد؟

انتشار برخی از شایعات ازجمله مهم‌ترین آسیب‌های استفاده از فضاهای مجازی است. مردم هنگام استفاده از این ابزار بمباران اطلاعاتی می‌شوند و یافتن سره از ناسره را مشکل می‌کند. فضاهای مجازی اکنون در برخی از حیطه‌ها، وارد حریم خصوصی افراد می‌شود. از سویی دیگر برخی از کاربران که از آگاهی‌های لازم برخوردار نیستند ممکن است در عرصه استفاده از فضاهای مجازی وقتی که در معرض ورود اطلاعات مختلف می‌شوند نتواند ارتباط درست و منطقی را میان اخبار و اطلاعات گوناگون برقرار کنند و این مساله ممکن است باعث گمراهی یا سردرگمی آنان شود، اما در مجموعه با توجه به ویژگی‌های مردم ایران و مشکلاتی که در حوزه تبلیغات انتخابات وجود داشت، استفاده از فضای مجازی به لحاظ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مشارکت مردم در سرنوشت خود اقدامی مثبت تلقی می‌شود.

در شرایط کنونی رسانه ملی امکانات و فرصت‌های زیادی را در اختیار نامزدهای انتخاباتی قرار داده است. آیا چنین روندی در افزایش آگاهی مردم و کاهش هزینه‌های تبلیغات انتخاباتی موثر بوده است؟

از سال 88 به بعد میزان امکاناتی که رسانه ملی در اختیار نامزدهای انتخاباتی قرار داده روند رو به رشدی را طی کرده است. در دوره کنونی زمان و وقتی که در اختیار نامزدها برای ارائه طرح و برنامه‌هایشان قرار گرفته به گونه‌ای است که حتی برخی از نامزدها اعلام کردند که غیر از فرصت تبلیغاتی صدا و سیما از امکان دیگری مثل راه‌اندازی ستاد یا انتشار پوسترهای تبلیغاتی استفاده نمی‌کنند. بنابراین رسانه ملی همه امکانات را در اختیار نامزدها قرار داده است و این جای قدردانی دارد. طبعا چنین فرصتی به لحاظ تبلیغاتی تا حدود زیادی از آلودگی‌های محیط شهری می‌کاهد و البته میزان وابستگی نامزدها به باندها و جریان‌های قدرت و سازمان‌های اقتصادی قدرتمند را برای دریافت پشتیبانی‌های مالی کم می‌کند. البته باید به این نکته توجه کرد که ارائه فرصت‌های تبلیغاتی در رسانه ملی را باید در قالب یک بسته فرهنگی دید. ممکن است بخشی از مردم نتوانند مناظرات، مستندهای تبلیغاتی و برنامه‌های رادیو و تلویزیونی نامزدها را دنبال کنند. بنابراین مطبوعات و فضاهای مجازی می‌توانند این خلأ را پر کنند و اطلاعات و آگاهی‌های مربوط به نامزدها را در اختیار مخاطبان قرار دهند. چنین روندی شرایط را برای انتخاب آزادانه نامزد مورد نظر فراهم می‌آورد. البته در عین حال پخش این گونه برنامه‌ها از طریق صدا و سیما ممکن است اشکالاتی داشته باشد که البته همه این اشکالات متوجه رسانه ملی نیست، بلکه ساختارها این گونه ایجاب می‌کند. مثلا گاهی مخاطبان می‌پرسند که دست مجری برای پرسش سوالات گوناگون باز نیست. از سویی دیگر زمانی که نامزدها حین پاسخگویی به سوالات به دیگران تهمت می‌زنند یا اطلاعات غلط ارائه می‌کنند باز هم مجری امکان تذکر دادن در این زمینه را ندارد. بالاخره باید در کنار مجری و عوامل برگزاری مناظره تلویزیونی تیم‌هایی باشند که سخنان نامزدها را راستی‌آزمایی کنند. این مساله البته ناشی از رسانه ملی نیست بلکه مربوط به ساختار کمیسیون تبلیغات است که در مورد برنامه‌های تلویزیونی و مناظرات چنین برنامه‌ریزی‌هایی را کرده است. گاهی نامزدها با استفاده از تریبون رسانه ملی وعده‌هایی می‌دهند که امکان اجرایی کردن آن وجود ندارد و هزینه‌های آن به دوش مردم است. به نظر من نهادهای مرتبط با تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری مثل رسانه ملی و کمیته تبلیغات باید هزینه دروغ گفتن نامزدها را بالا ببرند.

با توجه به امکاناتی که در داخل در اختیار نامزدهای انتخاباتی در رسانه ملی و فضاهای مجازی وجود دارد آیا باعث کمتر شدن توجه مردم به رسانه‌های فرامرزی شامل تلویزیون و ماهواره شده است؟

آنچه که مسلم است این ابزارها جای همدیگر را نمی‌گیرند، اما می‌توانند میزان تاثیرگذاری را کم و زیاد کنند. اگر رسانه‌های داخلی خدمات لازم و مطلوب را در اختیار مردم قرار ندهند میزان توجه جامعه به رسانه‌های فرامرزی بیشتر خواهد شد. در عین حال بخشی از مردم که با فضاهای مجازی و فناوری‌های جدید آشنایی ندارند ترجیح می‌دهند که از رسانه‌هایی مثل رادیو و تلویزیون استفاده کنند. اگر رادیو و تلویزیون ما این نیاز را تامین نکند بخشی از جامعه به سمت رسانه‌های فرامرزی می‌روند. البته به این نکته باید توجه داشت که در حوزه خبر مثل پخش برنامه‌های تبلیغاتی، مستند و مناظره‌های انتخاباتی رسانه ملی با وجود برخی مشکلات حرفه‌ای و بیرونی نقش خود را نسبتا خوب ایفا کرده است، اما در حوزه تحلیل این روند ما همچنان با ضعف‌هایی مواجه هستیم. مثلا بعد از پخش مناظرات از طریق رسانه‌های ملی، بخشی از تلویزیون‌های ماهواره بلافاصله برنامه‌ای را برای تجزیه و تحلیل مناظره با حضور تحلیلگران انجام می‌دهند، اما چنین برنامه‌هایی را در رسانه ملی به دلایل مختلف نداریم که بهتر است به آن توجه شود.

گفت‌وگو: فتاح غلامی

ضمیمه جام سیاست جام جم