شیادان درکمین شکارچیان شهابسنگ

بعضی از این سنگ‌ها شکل، جنس یا رنگ عجیب و متفاوتی دارند که آنها را از دیگر سنگ‌ها متمایز می‌کند. بعضی‌ها چنین سنگ‌هایی را در کلکسیون شخصی خود جمع‌آوری می‌کنند. البته زمین‌شناسان معتقدند این سنگ‌ها نباید به جای دیگری منتقل شوند و احترام به قوانین طبیعت می‌گوید جز عکس چیزی از طبیعت برای خود برنداریم. اما علاوه بر سنگ‌های زمینی که بعضی از انواع آنها کمیاب و ارزشمند هستند، سنگ‌هایی وجود دارند که منشا آنها خارج از زمین است و در سفری طولانی به زمین رسیده‌اند. سالانه بین 40 تا 80 هزار تن مواد فرازمینی وارد جو زمین می‌شود. بیشتر این مواد غباری و ریز هستند و نه قطعات بزرگ. بسیاری از قطعات بزرگ هم چون بیش از 70 درصد زمین را اقیانوس‌ها و دریاها پوشانده است، در مناطق اقیانوسی سقوط می‌کنند. اما هنوز هزاران شهابسنگ روی سطح زمین وجود دارند که میان سنگ‌های زمینی از چشم ما دور مانده‌اند.

چند سال است علاقه‌مندان به کشف شهابسنگ‌ها در ایران به طور برنامه‌ریزی شده به دنبال شهابسنگ‌ها در مناطق کم رفت و آمد به جست‌وجو می‌پردازند. در این میان افرادی به دلیل علاقه به جمع‌آوری سنگ‌های خاص این کار را می‌کنند و افرادی با هدف کسب درآمد از فروش شهابسنگ به دنبال آن می‌روند. فرصت‌طلبانی نیز هستند که با استفاده از موقعیت به وجود آمده، شناسنامه‌های تقلبی برای سنگ‌های معمولی صادر می‌کنند و به عنوان شهابسنگ به فروش می‌رسانند. معضلی که این روزها بسیاری از علاقه‌مندان به علم را گرفتار خود کرده است.

چگونه شهابسنگ‌ها را تشخیص دهیم؟

شهابسنگ‌ها به طور مساوی در همه نقاط زمین سقوط می‌کنند. اما به دلیل شرایط محیط و عوامل دیگر، احتمال یافتن آنها در همه نقاط زمین برابر نیست. حامد پورخرسندی، پژوهشگر دکترای مرکز اروپایی مطالعات و آموزش علوم زمین(CEREGE) در فرانسه، درباره مناطقی که احتمال کشف شهابسنگ در آنها بیشتر است به جام‌جم می‌گوید: وقتی شهابسنگی روی سطح زمین سقوط می‌کند، چون از فضایی خالی از اکسیژن و آب آمده است، بعد از افتادن شروع به متلاشی شدن در سطح زمین می‌کند و به مرور زنگ می‌زند و فرسوده می‌شود و از بین می‌رود. این اتفاق در مناطقی که رطوبت بالا دارند سریع‌تر و در مناطق خشک آهسته‌تر رخ می‌دهد. در مناطق خشک‌تر شهابسنگ‌هایی که به مرور زمان سقوط می‌کنند، ماندگاری بیشتری دارند و چون در مناطق خشک نرخ هوازدگی و متلاشی شدن سنگ آهسته‌تر است، امکان پیدا شدن سنگ‌های بیشتری وجود دارد. کشور ما هم یک کشور نیمه‌بیابانی است و شانس پیدا کردن شهابسنگ بخصوص در مناطق بیابانی بیشتر است.

شهابسنگ‌ها هم شناسنامه دارند

پورخرسندی درباره نحوه طبقه‌بندی و صدور شناسنامه شهابسنگ‌ها توضیح می‌دهد: بخشی از کار «انجمن بین‌المللی شهابسنگ‌ها» تایید، طبقه‌بندی و نامگذاری شهابسنگ‌هاست. این کمیته مراکز شناخته شده برای مطالعات شهابسنگ‌ها را معرفی می‌کند که این مراکز می‌توانند شهابسنگ‌ها را طبقه‌بندی و برای آن شناسنامه صادر کنند و آن را برای کارهای علمی آینده نگهداری کنند. در ایران چون موسسه و متخصصی در این زمینه نداریم، مرکزی در ایران از طرف این انجمن امکان طبقه‌بندی و ثبت شهابسنگ‌ها را ندارد و دانشگاه‌های شناخته شده و موزه‌ها در خارج از کشور می‌توانند این کار را انجام دهند. اگر دانشمند یا محققی نیاز به مطالعه شهابسنگ‌ها داشته باشد، این مراکز نمونه‌هایی در اختیار آنها می‌گذارند.

به طور خاص در مورد شهابسنگ‌های فامنین و مشمپا با کارهایی که سریع انجام شد و به کمک رسانه‌ها، در مدت‌زمان کوتاهی به نمونه‌ها دسترسی و آنها را طبقه‌بندی کردیم که اطلاعات جالبی به دست آمد. نمونه‌های مرجع، نمونه‌هایی به وزن 25 گرم برای هر شهابسنگ است که برای مطالعات علمی و دانشمندان در نظر گرفته می‌شود و هر محققی نمونه لازم داشته باشد، آن را درخواست می‌دهد. اما نمونه‌های بزرگ معمولا دست کلکسیونرهای خصوصی قرار می‌گیرند.

جست‌وجو برای یافتن شهابسنگ‌ها در مناطق بکر

تا چند سال پیش تعداد کمی شهابسنگ در ایران شناسایی شده بود. شهابسنگ ورامین از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین نمونه‌های شهابسنگ در ایران است که اکنون در کاخ گلستان نگهداری می‌شود. بتازگی نیز شهابسنگ‌های فامنین و مُشَمپا نمونه سنگ‌های جدیدی بودند که در ایران سقوط کردند. اکنون چند سال است علاقه و کنجکاوی برای پیدا کردن و طبقه‌بندی شهابسنگ‌ها رو به افزایش است.

پژوهشگر مرکز اروپایی مطالعات و آموزش علوم زمین درباره انواع شهابسنگ‌های ایران می‌گوید: شهابسنگ‌ها دو گروه هستند، شهابسنگ‌هایی مثل فامنین و مشمپا که سقوط می‌کنند و بسیاری سقوط آنها را مشاهده می‌کنند و شهابسنگ‌هایی که ممکن است چند هزار سال پیش سقوط کرده باشند و اکنون در بیابان‌ها پیدا می‌شوند. چند سال است مطالعه‌ای را با همکاری دانشگاه تهران و موسسه‌ای در فرانسه شروع کرده‌ایم تا شهابسنگ‌های ایران را شناسایی کنیم و اکنون تعداد آنها بالا رفته است.

پورخرسندی درباره نحوه فعالیت علاقه‌مندان به کشف شهابسنگ‌ها می‌افزاید: در دو سال گذشته از تعداد حدود پنج شهابسنگ به 130 شهابسنگ رسیده‌ایم و تعداد بیشتری هم در انتظار طبقه‌بندی است. سرعت کشف تعداد شهابسنگ‌های ایران در دو سال اخیر یک رکورد کم‌نظیر است و اطلاع‌رسانی و آموزش برای افراد علاقه‌مند انجام شده است. کاری که ما انجام می‌دهیم مستندسازی علمی شهابسنگ‌هاست تا در مطالعات علمی پیشرفته‌تر بتوان از آن استفاده کرد.

این افراد به صورت سیستماتیک در منطقه‌ای جست‌وجو و شهابسنگ پیدا می‌کنند. چون این افراد با کسانی که به طور تخصصی شهابسنگ‌ها را بررسی می‌کنند، کار می‌کنند نتایج کار هم به صورت علمی ثبت می‌شود و برای مطالعات علمی مفید است.

افرادی که در این کار همکاری می‌کنند، با جمع‌آوری شهابسنگ‌ها اطلاعات علمی برای ما جمع‌آوری می‌کنند. ما به عنوان پژوهشگر فرصت جست‌وجوی شهابسنگ‌ها را نداریم، اما این افراد به خاطر دسترسی و زمانی که دارند، این کار را انجام می‌دهند.

تفاوت سنگ‌های زمینی و آسمانی

پورخرسندی درباره نحوه تشخیص شهابسنگ‌ها از سنگ‌های زمینی ادامه می‌دهد: سنگ‌های زمینی خودشان انواع مختلفی دارند، اما شهابسنگ‌ها مشخصاتی دارند که آنها را از سنگ‌های زمینی متمایز می‌کند. یکی از این مشخصه‌ها لایه‌ای روی شهابسنگ به نام «پوسته سوخته» است که هنگام ورود سنگ از فضا به جو کره زمین ایجاد می‌شود. به دلیل سرعت بسیار بالای سنگ هنگام برخورد با جو زمین، قسمت زیادی از آن می‌سوزد و از بین می‌رود. قبل از رسیدن به زمین، در جو، لایه‌ای از مواد مذاب به ضخامت یک تا دو میلی متر روی سنگ تشکیل می‌شود و پوسته تیره رنگ و براقی به وجود می‌آید که به آن پوسته سوخته می‌گویند. علاوه بر این معمولا داخل شهابسنگ‌ها آهن خالص وجود دارد که در سطح کره زمین بسیار کمیاب است. در فضا آهن خالص باقی می‌ماند و زنگ هم نمی‌زند، چون اکسیژن و آب وجود ندارد. چنین سنگی که آهن خالص دارد، هم جذب آهنربا می‌شود و هم چگال‌تر است. البته خیلی از سنگ‌های زمینی هم خاصیت آهنربایی دارند و جذب آهنربا می‌شوند. سنگی که از آن آهن استخراج می‌کنیم یا سنگ‌های آتشفشانی که از آتشفشان‌های قدیمی فوران کرده‌اند، موادی با خاصیت مغناطیسی دارند. به همین دلیل نمی‌توان گفت هر سنگی که جذب آهنربا می‌شود، شهابسنگ است و این فقط یکی از خاصیت‌های شهابسنگ است. پوسته سوخته و چگالی نسبتا بالای شهابسنگ‌ها نسبت به سنگ‌های زمینی از ویژگی‌های متمایز سنگ‌های آسمانی است.

مراقب شیادها باشید

این پژوهشگر شهابسنگ‌ها درباره ضوابط و قوانین خرید و فروش شهابسنگ‌ها اضافه می‌کند: قوانین خاصی وجود ندارد و این سنگ‌ها هم مثل سنگ‌های دیگر هستند و ارزش بالا و خرید و فروش چندانی هم ندارند. بیشتر افراد برای علاقه خودشان آنها را جمع‌آوری می‌کنند و مالکیت سنگ‌های کشف شده معمولا با خود کاشف است.

اگر شهابسنگی تازه سقوط کرده باشد، برای کلکسیونرها جذابیت زیادی دارد، اما کلکسیونرها و موزه‌ها برای نمونه‌های دیگر علاقه‌ای نشان نمی‌دهند. شهابسنگ‌ها به تعداد خیلی زیاد از شهرهای مختلف دنیا جمع‌آوری می‌شوند و فقط شهابسنگ‌های خاص و نادری هستند که افرادی علاقه دارند آنها را نگه دارند.

پورخرسندی درباره فرصت‌طلبانی که هزینه زیادی برای آنالیز و صدور شناسنامه شهابسنگ‌ها دریافت می‌کنند، می‌گوید: افرادی در ایران اکنون علاقه‌مند به پیدا کردن شهابسنگ شده‌اند، چون فکر می‌کنند می‌توانند آنها را به قیمت بالا بفروشند. افرادی هم پیدا می‌شوند که ادعا می‌کنند می‌توانیم روی سنگ شما کار کنیم و برایش شناسنامه صادر کنیم و مبلغی را دریافت می‌کنند. این شیادان پول زیادی می‌گیرند و ممکن است آنالیز هم انجام شود و در نهایت بگویند سنگ شهابسنگ است، در صورتی که چنین نیست. آنالیز سنگ‌ها به این شکل مثل این است که دو نوع پرنده، کبوتر و کلاغ دارید و از روی تصویر می‌توان آنها را تشخیص داد. اما این سودجویان پرنده را می‌گیرند و کالبدشکافی می‌کنند و درنهایت هم کلاغ را کبوتر معرفی می‌کنند!

از طریق مراجع قضایی می‌توان با این افراد برخورد کرد. در حالی که اگر سنگ را به متخصص نشان دهند، در نگاه اول می‌گوید که شهابسنگ نیست و نیازی به آنالیز بیشتر و هزینه هم نیست. به همین دلیل ما با افرادی که علاقه‌مند به این مباحث بودند، در فضای مجازی گروهی تشکیل دادیم که بر اساس تصاویر دریافت شده، به افرادی که نمونه‌ای پیدا کرده‌اند، می‌گوییم این سنگ شهابسنگ هست یا نه. این کار هزینه‌ای هم ندارد و افراد در دام کلاهبرداران نمی‌افتند. اگر سنگی شهابسنگ باشد، من آن را بدون دریافت هزینه طبقه‌بندی می‌کنم و برای آن شناسنامه صادر می‌کنم و برای شهابسنگ‌های ایران هیچ هزینه‌ای دریافت نمی‌کنم. افرادی که فکر می‌کنند شهابسنگی پیدا کرده‌اند، می‌توانند نمونه‌ها را به یک زمین‌شناس در دانشگاه نشان دهند. محققان زمین‌شناس می‌توانند نوع سنگ‌ها را تشخیص دهند و نیاز نیست به افراد شناخته نشده مراجعه کنند تا به صرف اطمینان به یک وبگاه جعلی در دام آنها بیفتند.

جست‌وجوگران شهابسنگ در ایران

افشین پارسی، یکی از علاقه‌مندان به جست‌وجوی شهابسنگ‌ها هدف خود را از این کار علاقه به سنگ‌ها عنوان می‌کند و به جام‌جم می‌گوید: من به دلیل علاقه‌ای که همیشه به سنگ‌های مختلف داشتم، همیشه دنبال سنگ‌ها بوده‌ام. اکنون چند سال است با شهابسنگ‌ها آشنا شده‌ام و درباره انواع آنها تحقیقات زیادی کرده‌ام و آن را پیگیری می‌کنم. این شهابسنگ‌ها به اسم ایران ثبت می‌شود. در ماه یک هفته همراه گروهمان در کویر یا دشت و مناطقی که کمتر کسی رفته است به جست‌وجو می‌پردازیم و به دلیل تجربه زیاد می‌توانیم این سنگ‌ها را شناسایی کنیم. اکنون رایزنی با میراث فرهنگی کرمان داریم که در آینده نزدیک موزه شهابسنگ‌های لوت ایران را با این شهابسنگ‌ها تاسیس کنیم. معمولا در مناطقی مثل کویر یا دشت‌هایی با فرسایش بادی بسیار بالا، ماندگاری شهابسنگ‌ها بیشتر است و آسان‌تر می‌شود این سنگ‌ها را پیدا کرد. شهابسنگ‌ها در اثر فرسایش به مرور زمان از بین می‌روند، اما می‌توان آنها را برای مطالعات علمی برای امروز و آینده نگهداری کرد و دانشجویان برای تحقیق از همین نمونه‌ها که در ایران وجود دارد، استفاده کنند.

شما هم شهابسنگ پیدا کرده‌اید؟!

اگر سنگی پیدا کرده‌اید که با توجه به شواهد و بررسی‌های مقدماتی، فکر می‌کنید شهابسنگ است و در اصالت آن تردید دارید، برای اطمینان بیشتر و ارتباط با پژوهشگران ایرانی شهابسنگ‌ها، با ما در گروه دانش روزنامه جام‌جم تماس بگیرید: 23004336

همکاری شما کمکی است به روند طبقه‌بندی علمی شهاب‌سنگ‌های ایرانی در جهان

سپیده شعرباف