نقشه‌نگاری، ترکیبی از علم و هنر

قدمت رسم نقشه

قدیمی‌ترین نقشه‌های جهان حدود سال 150 میلادی پیش رسم شده‌اند. بطلمیوس نخستین کسی بود که نقشه‌هایی از جهان با تصوری که آن زمان انسان از زمین داشت ترسیم کرده بود. در آن نقشه‌ها فقط قسمت‌هایی از قاره‌های آسیا، اروپا و آفریقا رسم شده بود و شکل دریاها با آنچه امروز می‌دانیم تفاوت بسیاری داشت. نیکلاس دیفر نخستین کسی بود که نقشه جهان را تقریبا به شکل امروزی در سال 1753 میلادی ترسیم کرد و بعد از آن نقشه‌ها کامل‌تر شدند. در مورد نقشه‌هایی که از ایران و مناطق اطراف تهیه می‌شده است نیز به طور کلی تا قرن چهارم قمری ریشه نقشه‌برداری همه جغرافیدانان ازجمله خوارزمی و بلخی از کارهای بطلمیوس الهام گرفته شده است.

در دنیا بسیاری از موسسه‌های جغرافیایی نسل به نسل اداره می‌شوند و تاریخچه طولانی دارند. چون ممکن است یک پژوهش در حوزه جغرافیایی در زمان یک نسل نتیجه ندهد. برای مثال در انگلیس و آلمان موسسه‌های جغرافیایی با 350 و 400 سال قدمت وجود دارد. در ایران نیز نام نقشه‌های قدیمی در کنار نام خانوادگی «سَحاب» معنا پیدا می‌کند و چهار نسل این خانواده نقش تاثیرگذاری در توسعه این دانش داشته‌اند. این خانواده نقش مهمی در بالا بردن سطح دانش جغرافیا در کشور و شناسایی جغرافیای ایران در جهان دارند. از کارهای ابوالقاسم سحاب و پسرش عباس سحاب، بیش از 1700 اثر جغرافیایی مثل نقشه، اطلس، کتاب و کره جغرافیایی به یادگار مانده است.

جالب است بدانید به همت عباس سحاب، نقشه‌هایی از ایران به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، عربی و ژاپنی ترجمه شده است. موضوعی که به هر چه بهتر شناخته شدن ایران در عرصه بین‌المللی کمک کرده است. از دیگر کارهای عباس سحاب تهیه اولین سری نقشه‌های گردشگری شهرهای ایران در سال 1341 شامل نقشه تهران، مشهد، اصفهان و شیراز و کارتوگرافی و چاپ آنها به دو زبان فارسی و انگلیسی بوده است.

نقشه‌برداری میدانی مناطق ایران

غلامرضا سحاب درباره روش‌های تهیه نقشه در گذشته می‌افزاید: «نقشه شهرهای ایران بر پایه نقشه‌های با مقیاس 1 به 250 هزار انگلیسی‌ها در اوایل قرن 14 شمسی است. این نقشه‌ها با کمک تصاویر هواپیما تهیه می‌شد و هر فریم 20 کیلومتر را دربرمی‌گرفت. عباس سحاب برای کامل کردن نقشه‌ها بازدیدهای میدانی انجام می‌داد و نام شهرها و روستاها را به روز می‌کرد. برای تهیه نقشه راه‌های خاکی و شوسه و آسفالت نیز سفرهای میدانی انجام می‌شد. روش دیگر این بود که از راننده‌های اتوبوس‌های بین‌شهری اطلاعات راه خاکی و مسافت را می‌گرفتند. عباس سحاب نقشه‌ها را با کمک قلم و کاغذ می‌کشید. از ویژگی‌های نقشه‌های او توجه به هویت، مردم‌شناسی و آثار تاریخی شهرها بود که نشانه‌هایی از آن را در کنار نقشه ثبت می‌کرد. به همین دلیل عباس سحاب در دنیا صاحب سبک شناخته می‌شود و نقشه‌هایی که همراه با تصویر مناطق دیدنی و تاریخی شهرها در مجلاتی مثل نشنال جئوگرافیک (National Geographic) چاپ می‌شود اقتباسی از این سبک است.»

وی می‌افزاید: «یکی دیگر از ویژگی‌های نقشه‌های پدر، نامگذاری نقشه‌ها و تلفظ نام‌هاست. اختلاف لهجه‌ها و تلفظ‌ها مشکلی است که در ثبت اسامی جغرافیایی وجود دارد و عباس سحاب فونتیک اسامی را روی نقشه‌ها یکسان‌سازی کرد.»

غلامرضا سحاب در پایان درباره مسئولیتی که امروز انجام می‌دهند می‌گوید: «هر کشور به حفظ میراث تاریخی و اطلاعات جغرافیایی منحصر به‌فرد نیاز دارد. ما در حال حاضر امکان اسکن اسناد و نقشه‌های موزه‌ای را داریم. هر نقشه‌ای با هر شرایط نگهداری عمری دارد و در مخزن ماندن آثار تاریخی سودی ندارد. اسکن و انتشار این آثار می‌تواند برای موزه‌ها هم ارزش افزوده ایجاد کند. برای مثال ما اسکن قرآن روی پارچه به طول 15 متر را انجام دادیم.»

چاپخانه‌ای برای چاپ نقشه

از سال 1353 عباس سحاب چاپخانه‌ای تاسیس می‌کند تا نقشه‌های طراحی شده را همزمان چاپ کند. غلامرضا سحاب، فرزند عباس سحاب که اکنون برای توسعه دانش نقشه‌کشی می‌کوشد، درباره چاپخانه به جام‌جم می‌گوید: «موضوع چاپ با کار ما از صد سال پیش گره خورده است و به همین دلیل عباس سحاب چاپخانه‌ای تاسیس می‌کند که خواسته پدر او بوده است. آن زمان نقشه‌ها را سیاه و سفید چاپ می‌کردند و بعد با دست آن را رنگ‌آمیزی می‌کردند. از سال 1373 چاپخانه برای چاپ نقشه‌های بزرگ‌تر و با کیفیت بالاتر توسعه یافت و سال 1390 چاپخانه دیجیتال و به فناوری روز مجهز شد. گرچه امروز نقشه‌برداری‌ها به کمک تصاویر ماهواره‌ها تهیه، سپس در محل پیاده شده، اسامی نوشته و منتشر می‌شود. اما هنوز نیاز به چاپ تخصصی نقشه‌ها وجود دارد.»

خانواده‌ای در مسیر اعتلای دانش و فرهنگ

ابوالقاسم سحاب متولد سال 1266 هجری شمسی بوده است. وی آثار ارزشمندی همچون فرهنگ خاورشناسان و کتاب‌هایی در زمینه تاریخ و سفرنامه‌های ایرانی داشته است. او استاد دانشسرای عالی و مدارس بزرگ تهران بوده و بیش از 70 اثر از جمله مقالات و کتاب‌ها و ترجمه‌هایی در حوزه تاریخ و فرهنگ و تاریخ اسلام از او به یادگار مانده است. پس از استاد ابوالقاسم سحاب، فرزندش عباس سحاب فعالیت‌های او در زمینه جغرافیا را ادامه داد. عباس سحاب متولد سال 1300 هجری شمسی و بنیانگذار دانش نقشه‌نگاری نوین در ایران بوده است. او بین سال‌های 1320 تا 1335 به تمام نقاط ایران سفر کرد و نقشه‌های دقیقی از مناطق مختلف و بخصوص استان اصفهان، سواحل شمالی ایران، اراک، تفرش، سیستان و بلوچستان و خوزستان با استفاده از عکس‌های هوایی و منابع دیگر تهیه کرد. عباس سحاب نخستین کره جغرافیا و نخستین اطلس جهان در عصر فضا را به زبان فارسی طراحی کرد. اطلس افغانستان، اطلس و نقشه‌های کشورهای همسایه ایران، دوره نقشه‌های تاریخی ایران از زمان هخامنشیان تا قاجار و آثار قلمی از نقشه‌های ایران گنجینه تاریخ کارتوگرافی ایران است که به همت عباس سحاب به وجود آمده است. همزمان و پس از فوت او در سال 1379 فرزندان نیز راه پدر را در پیش گرفتند و در راستای اعتلای دانش کارتوگرافی قدم برداشتند. اکنون جمع‌آوری، طبقه‌بندی و نگهداری گنجینه نقشه‌ها و نسخه‌های مرتبط با نقشه‌نگاری بر عهده نسل سوم و چهارم این خانواده است.

سپیده شعرباف