همه رقیبان ناسا

شوروی سابق، 12 مهر 1336 نخستین ماهواره را به مدار زمین فرستاد و پس از آن رقابت بر سر فتح فضا آغاز شد. اکنون معاهده، توافقنامه و دستورالعمل‌های بسیاری تدوین شده است تا سهم همه کشورها و سازمان‌های مرتبط با فناوری‌های فضایی در زمین از فضای اطراف زمین برابر باشد. هرچند در فضا و مدارهای اطراف زمین، تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی برای مالکیت کشورها انجام نشده است، اما سهم کشورهای زمین از فضا و مدارهای استراتژیک اطراف زمین محدود است. اکنون بیش از 70 کشور جهان فعالیت‌های جدی فضایی دارند و 13 سازمان فضایی و بیش از 60 پژوهشگاه و سازمان مرتبط با فناوری‌های فضایی مشغول مطالعه‌اند.

فردا، 8 مرداد مطابق با 29 جولای، پنجاه و هشتمین سالگرد تأسیس ناسا یا همان سازمان ملی هوانوردی و فضایی ایالات متحده به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین مراکز علمی جهان بر پیشرفت بشریت است و دوشنبه 4 مرداد نیز سالگرد پیوستن ایران به معاهده سازمان بین‌المللی فضانوردی بود. اگر روزی سفر انسان به ماه بزرگ‌ترین دستاورد بشر بود، اکنون فعالیت‌های سازمان‌های فضایی کشورهای مختلف رازهای بسیاری از کیهان را فاش کرده و دانش بشر روز به روز در حال گسترش است. در ادامه مروری خواهیم داشت بر فعالیت ناسا و مهم‌ترین رقبایش در جهان.

سازمان ملی هوانوردی و فضایی ایالات متحده

سازمان فضایی آمریکا (NASA) هفتم مرداد 1347 برای سازماندهی برنامه‌های فضایی و پروژه‌های تحقیقاتی فضایی تاسیس شد. زمان جنگ سرد و پس از آن که روسیه ماهواره اسپوتنیک 1 را به مدار زمین پرتاب کرد، سازمان فضایی آمریکا برای رقابت با برنامه فضایی شوروی به وجود آمد. سازمان فضایی آمریکا تا سال‌ها رقیب اصلی برنامه فضایی شوروی بود و گرچه روسیه در پروژه‌های فرستادن ماهواره و فضاپیما به مدار زمین و ارسال فضانورد به مدار زمین پیشرو بود، اما ناسا با فرستادن فضانورد به سطح ماه مرزهای کاوش در فضا را تحت تاثیر قرار داد. نخستین ماهواره فضایی ناسا «اکسپلورر 1» بود. پس از آن ناسا در رقابت با روسیه یک ماه بعد از سفر گاگارین به فضا، نخستین فضانورد آمریکایی را به مدار زمین فرستاد.

سرانجام سازمان فضایی آمریکا با راه‌اندازی پروژه آپولو ماموریت سفر به ماه را آغاز کرد. در ماموریت آپولو11 در 29 تیر 1348، نیل آرمسترانگ و باز آلدرین نخستین انسان‌هایی بودند که قدم بر سطح ماه گذاشتند و پس از آن 10 فضانورد دیگر نیز در ماموریت‌های آپولو روی سطح ماه قدم زدند. از پروژه‌های شاخص این سازمان فضایی می‌توان به پروژه‌های آپولو برای سفر به ماه، ارسال ویجر 1 و 2 به ورای مرزهای منظومه شمسی و ماموریت‌های کاسینی و نیوهورایزنز به سیاره‌ها و اجرام دوردست منظومه شمسی نام برد. همچنین از سال 51 توافقی بین دو قدرت فضایی جهان روسیه و آمریکا انجام شد که نتیجه آن پروژه‌های مشترک ساخت ایستگاه فضایی میر و ایستگاه فضایی بین‌المللی بود.

سازمان فضایی ایران

کشور ما از سال 48 به عضویت در مجامع بین‌المللی فضایی درآمد. فعالیت این سازمان در سال‌های اول هماهنگی رله‌های مخابراتی بود. سازمان فضایی ایران فعالیت فضایی را از 12 بهمن 82 آغاز کرد و سال 88 به فناوری ارسال ماهواره به خارج از جو زمین دست یافت. در این راستا به عضویت کمیته استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل متحد (CPUOS) و سازمان همکاری‌های فضایی آسیا و اقیانوسیه (APSCO) درآمده است.

دکتر حسن کریمی، رئیس سابق پژوهشگاه فضایی ایران و دانشیار دانشگاه خواجه نصیر طوسی، درباره دستاوردهای فضایی ایران در سال‌های اخیر به جام‌جم می‌گوید: فعالیت جدی حوزه فضایی از سال 84 آغاز شد و ماهواره‌بر سفیر و ماهواره‌های امید و نوید از نخستین دستاوردهای فضایی کشور است. اکتساب فناوری فضایی تاکنون با تکیه بر فناوری‌های بومی و در مدارهای پایین با طول عمر 5/1 تا 2 ماه همراه بوده است. کریمی درباره افق پیش روی فناوری فضایی در ایران می‌افزاید: رسیدن به مدارهای عملیاتی با ماهواره‌های کوچک یا نانو از برنامه‌های آینده فضایی ایران است. این ماهواره‌ها در مرحله اول کاربرد ندارند، اما پس از تصویب فناوری ماهواره‌های با طول عمر بیشتر در مدارهای بالاتر می‌توانند خدماتی مثل تصویربرداری، پایش آب و هوا و سنجش از دور انجام دهند. برای رسیدن به این فناوری، نیاز به ماهواره‌برهای قوی‌تر با تکیه بر پتانسیل‌های داخلی است. مدار در ارتفاع 36 هزار متری زمین، مدار زمین ثابت است که ماهواره‌های مخابراتی در آن قرار می‌گیرند و ایران در تلاش برای ارسال ماهواره به این مدار در برنامه‌های فضایی آینده است. البته می‌توان با ماهواره‌های مشارکتی یا استیجاری نیز ماهواره‌ای از طرف ایران در این مدار قرار داد تا جایگاه ایران در این مدار حفظ شود.

سازمان فضایی اروپا

سازمان فضایی اروپا (ESA) دروازه ورود کشورهای اروپایی به مرزهای فضایی است و هدف اصلی آن، سرمایه‌گذاری و توسعه صنعت فضایی برای بهره‌برداری شهروندان اروپایی و همه مردم دنیا از مزایای فناوری‌های فضایی است. این سازمان 22 عضو دارد و واحدهای مختلف آن در کشورهای آلمان، ایتالیا، هلند و اسپانیا قرار دارد. سازمان فضایی اروپا یکی از سازمان‌های تحقیقاتی بود که پس از پایان جنگ جهانی دوم فعالیت‌های خود را با مشارکت هشت کشور آغاز کرد.

اسا تاکنون فضاپیماهای بسیاری را برای ماموریت‌های اعماق فضا، مطالعه دنباله‌دارها و ماموریت‌های طولانی‌مدت به سیاره‌ها و قمرهای آنها به فضا فرستاده است.

از مهم‌ترین فعالیت‌های این سازمان فضایی، ساخت رصدخانه فضایی گایا برای تهیه نقشه سه‌بعدی از آسمان، فضاپیمای رزتا با هدف مطالعه دنباله‌دارها از نزدیک، فضاپیمای رهیاب لیسا برای شناسایی امواج گرانشی، ماموریت اگزومارس برای کاوش در سطح مریخ و دیگر ماموریت‌های سیاره‌ای و اخترفیزیکی است.

سازمان ملی فضایی چین

سازمان فضایی کشور چین (CNSA) یکی از سازمان‌های فضایی پیشرو در جهان است و از سال 1372 تاسیس شده است. چین، پنجمین کشور جهان است که ماهواره ساخت خود را به فضا فرستاد و پس از آن، برنامه فرستادن انسان به فضا را در دستور کار خود قرار داد. سال 82 سازمان فضایی چین موفق شد پس از روسیه و آمریکا سومین کشوری باشد که انسان به فضا فرستاده است.

سازمان فضایی چین ایستگاه فضایی مخصوص این کشور را در دستور برنامه‌های خود قرار داد و فضانوردان چینی مستقیم به ایستگاه فضایی چین فرستاده می‌شوند. همچنین چینی‌ها در 23 آذر 92 موفق شدند کاوشگری به نام یوتو را در سطح ماه فرود آورند تا سومین کشور جهان پس از آمریکا و شوروی سابق باشند که ماه را فتح می‌کنند. چین در حال تکمیل‌ ایستگاه فضایی بین‌المللی در فضا، فرستادن مدارگرد به سیاره مریخ و پروژه فرستادن انسان به ماه است.

5 سند بین‌المللی در حوزه فضا

تصویب حقوق بین‌المللی فضایی همزمان با ارسال ماهواره اسپوتنیک 1 روسیه به مدار زمین آغاز شد و با پیشرفت فناوری تغییر شکل می‌دهد. پس از پایان جنگ سرد، فعالیت‌های فضایی از انحصار چند قدرت فضایی خارج شد و کشورهای در حال توسعه نیز وارد این عرصه شدند.

معاهده فضای ماورای جو، اولین معاهده بین‌المللی در سال 1345 است که براساس آن، فضای ماورای جو ازجمله ماه و سایر اجرام سماوی قلمرو بشر محسوب می‌شود و قلمرو کشور خاصی نیست. معاهدات فضای ماورای جو، موافقت‌نامه نجات، کنوانسیون مسئولیت و کنوانسیون ثبت و معاهده ماه،‌ از معاهده‌هایی است که ایران به آنها پایبند است.

آژانس کاوش‌های هوافضای ژاپن

سازمان کاوش‌های هوافضای ژاپن (JAXA) از سال 82 تاسیس شده و هدف اصلی آن تحقیق، توسعه فناوری و راه‌اندازی ماهواره‌ها در مدار است. ماموریت‌های این آژانس در حوزه اکتشاف مدار سیارک‌ها، مشارکت در ماموریت‌های سرنشین‌دار آینده ماه و ماموریت‌های اکتشافاتی کیهان‌شناسی و اخترفیزیک است. آژانس کاوش‌های هوافضای ژاپن در مدت کمی بعد از تاسیس و ادغام سه سازمان مستقل پروژه‌های قابل توجهی را در حوزه فضایی انجام داد و بیش از هر چیز به دنبال انجام ماموریت‌های جدید و کشف ناشناخته‌های کیهان‌شناسی و اخترفیزیک است.

سازمان پژوهش‌های فضایی هند

سازمان فضایی هند‌ (ISRO) بزرگ‌ترین آژانس فضایی دولتی جهان است و هدف اصلی آن، توسعه فناوری‌های فضایی در جهت رسیدن به منافع ملی است. سازمان پژوهش‌های فضایی هند سال 48 تاسیس شد و نخستین ماهواره خود را با نام آریاباتا با کمک شوروی سابق در سال 54 به فضا فرستاد. پس از آن ماهواره روهینی اولین ماهواره‌ای بود که با راکت هندی در مدار زمین قرار گرفت. سازمان فضایی هند با این که دیرتر از سازمان‌های فضایی مشهوری همچون ناسا، اسا و سازمان فضایی روسیه تاسیس شد، اما بسرعت پیشرفت کرد و بسیاری از کشورهایی را که در فناوری فضایی پیشرو بودند، پشت‌سر گذاشت. سازمان فضایی هند، 14 آبان 92 فضاپیمایی به سمت مریخ فرستاد که 11 ماه بعد مدارگردی به نام مانگالیان را با موفقیت در مدار مریخ قرار داد. به این ترتیب، هند نخستین کشور آسیایی بود که توانست ماموریتی به مقصد مدار مریخ را به سرانجام برساند. سازمان فضایی هند در نظر دارد تا در ده سال آینده ماموریت‌هایی به منظور اکتشافات سیارهای و فرستادن انسان به فضا انجام دهد.

سپیده شعرباف