درد کتاب، درمان می خواهد نه مُسکن!

اینها انبوه گزاره‌هایی است که درباره کتاب وجود دارد. در چنین شرایطی که صنعت نشر کشور روزهای حساسی را سپری می‌کند، نویسندگان، شاعران، مترجمان و اصحاب قلم هم از وضعیت معیشتی سخت خود سخن‌ها دارند. آنچنان که بارها این بحث مطرح شده که آیا می‌توان به نویسندگی به چشم شغل نگاه کرد یا نه؟

اما درمان این مشکلات چیست؟ در دهه‌های اخیر مدیران فرهنگی به جای واکاوی ریشه‌های واقعی مساله‌ای که روزبه‌روز بحرانی‌تر شد، ترجیح دادند به برنامه‌های مقطعی بسنده کنند. به همین علت در سال‌های اخیر شاهد انبوه برنامه‌های موقتی بودیم که فقط مُسَکنی زودگذر بود برای درد کتاب در کشور. نتیجه‌اش هم نه‌تنها به حل اساسی معضلات کتاب و کتابخوانی کمکی نکرد، بلکه کلی هم از هزینه‌های بیت‌المال را اتلاف کرد.

به گزارش جام‌جم، موسسه خانه کتاب که این روزها با حواشی جدی مواجه است، این بار سراغ طرحی رفته است که کارکرد آن شبیه مسکن‌های مقطعی است؛ طرحی که ظاهرا با هدف رونق بخشیدن به بازار کتاب و ترویج کتابخوانی، با عنوان «تابستانه کتاب» در بازه زمانی 16 تیر تا 15 مرداد در کتابفروشی‌های عضو طرح اجرا می‌شود.

درباره تابستانه کتاب

در این طرح تسهیلاتی در قالب یارانه خرید کتاب از طریق کتابفروشی‌های سراسر کشور، مستقیما به خریداران کتاب پرداخت می‌شود؛ کتابفروشی‌هایی که شرایط لازم را دارا باشند، می‌توانند کتاب‌هایی را که با شرایط تعیین شده در این طرح، مطابقت داشته باشند با 20 درصد تخفیف به خریداران بفروشند. در طرح «تابستانه کتاب» کتاب‌های عمومی از 20 درصد تخفیف و کتاب‌های کودک و نوجوان از 25 درصد تخفیف برخوردارند.

حال سوای ارزشگذاری نتایج این طرح که بعد از اتمام آن باید مورد ارزیابی دقیق قرار بگیرد، سوال اینجاست که چنین برنامه‌هایی جز رواج بازارهای مکاره مقطعی، چه فایده‌ای می‌تواند داشته باشد؟

بررسی ابعاد مختلف طرح

محسن پرویز، معاون فرهنگی سابق وزارت ارشاد به خبرنگار ما می‌گوید: بدون این‌که بخواهم طرح‌های مختلفی را که ممکن است از سر دلسوزی مطرح می‌شود، نقد کنم، به ابعاد مختلف طرح‌هایی که برای گسترش کتابخوانی ارائه می‌شود، باید توجه کنیم. وقتی در دولت نهم نمایشگاه‌های استانی را تقویت کرده بودیم و این نمایشگاه‌ها با حضور ناشران بیشتر و به طور مستمر و طبق برنامه تشکیل می‌شد، بعضی کارشناسان حوزه کتاب این نکته را مطرح می‌کردند که ارائه کتاب با تخفیف به اقتصاد نشر لطمه می‌زند. این حرف غلطی نبود و نیست. در واقع هرجا کتابفروشی به مقدار کافی وجود دارد، طرح‌هایی که مبتنی بر ارائه تخفیف است، می‌تواند به اقتصاد حوزه نشر لطمه بزند و در نهایت اثر غایی آن، ضربه به چرخه نشر و مغایر با اهداف اولیه طراحان خواهد بود. این نویسنده و مدیر فرهنگی ادامه می‌دهد: در ارتباط با نمایشگاه استانی تصورمان این بود که عرضه مستقیم کتاب توسط ناشر با تخفیف در شهرهای بزرگ و در مراکز استان‌هایی که کتابفروشی به مقدار کتاب وجود دارد، نسبت به تاثیری که در شهرهای کوچک‌تر استان یا در مراکز استان‌های دورافتاده و جاهایی که کتابفروشی به اندازه کافی ندارند، تفاوت دارد. او اضافه می‌کند: در طرح‌هایی که داده می‌شود، باید همه جوانب کار سنجیده شود و طبیعی است اگر طرحی یک بار اجرا شود و بعد رها شود و ادامه پیدا نکند، تاثیرش کمتر از مواردی است که استمرار در یک موضوع وجود دارد و طرح برای مدت طولانی‌تری فراهم شده باشد.

پرویز درباره تاثیر برنامه‌های مقطعی که با شعار ترویج کتاب و کتابخوانی، کتاب با تخفیف به مخاطب عرضه می‌شود، می‌گوید: به نظرم یکی از بهترین کارهایی که در حوزه کتاب می‌توانیم انجام دهیم، تقویت کتابخانه‌ها و تشویق به امانت گرفتن کتاب است و طرح‌هایی که پایه و اساس آن فروش کتاب کاغذی است، شاید تاثیر پایدار کمتری بر گسترش کتابخوانی داشته باشد. در نهایت آن که ممکن است به ابعاد مختلف ماجرا طراحان این طرح «تابستانه کتاب» توجه کرده باشند و اثبات هزینه ـ فایده طرح را سنجیده باشند که در این صورت بعد از اجرای طرح میزان تاثیرگذاری آن و نتایجش را ارزیابی می‌کنند و راجع به ادامه طرح تصمیم می‌گیرند. شاید هم به برخی ابعاد ماجرا توجه کافی نشده باشد که لازم است حتما به همه جوانب کار توجه شود.

یک اشکال دیگر هم درباره این طرح وجود دارد. این که براساس یک سنت تثبیت شده معمولا فروش کتاب در استان‌های دیگر را موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی در قالب نمایشگاه‌های استانی پیگیری می‌کرد و خانه کتاب معمولا وظیفه تبلیغ و اطلاع‌رسانی کتاب را برعهده داشت. حال سوال این است که خانه کتاب با این طرح به نوعی وارد موازی‌کاری نشده است؟

معاون سابق فرهنگی وزارت ارشاد معتقد است؛ خانه کتاب و موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی دو موسسه‌ای هستند که مورد حمایت معاونت فرهنگی هستند. در اساسنامه هر دو به گونه‌ای نوشته شده که خیلی از کارهای دیگر را هم در چارچوب اساسنامه می‌توانند انجام دهند؛ حتی واردات کاغذ و کارهایی که جنبه اقتصادی دارد، اما در تقسیم کاری که به شکل سنتی تعریف شده موسسه نمایشگاه‌ها وظایف امور چرخه توزیع در بخش‌های بعد تولید را به‌عهده گرفته و خانه کتاب وظیفه اطلاع‌رسانی و تبلیغ و ترویج را عهده‌دار شده است. این طرح با اساسنامه مغایر نیست، ولی با تقسیم کار خانه کتاب سازگار نیست.

فقط یک مُسکن

مهدی فیروزان، مدیرعامل شهر کتاب یکی از مدیران باسابقه در صنعت نشر و کتاب است. او معتقد است؛ سرانه مطالعه در ایران به برکت تلفن‌های هوشمند، تبلت‌ها و لپ‌تاپ‌ها رو به رشد است. او به آمار استناد می‌کند که 50 میلیون تلفن هوشمند دست مردم است و این یعنی مردم ایران مدام در شبکه‌های اجتماعی و برنامه‌ها، در حال خواندن هستند. با این حال فیروزان می‌گوید سرانه نشر کتاب کاغذی نه فقط در ایران، بلکه در همه جای دنیا کم شده است، اما او تصریح می‌کند درباره ایران که پیشینه تولید علم و کتاب را دارد، باید سرانه نشر بهتر از این می‌بود. مدیرعامل شهر کتاب درباره طرح تابستانه کتاب و طرح‌هایی از این دست بیان می‌کند: اگر پرسش این است که این طرح راه‌حلی برای بازار نشر است یا نه، پاسخ منفی است. این طرح فقط یک مُسکن است و مسکن خوبی هم هست، اما چون دوام ندارد، نمی‌توان از آن به عنوان یک خدمت مستمر یاد کرد.

رابطه رسانه و طرح

نادر قدیانی از ناشران قدیمی هم معتقد است؛ طرح‌های زیادی در این سال‌ها اجرا شده که جواب نداده است. با این حال او اظهار می‌کند موج رسانه‌ای شدن و توجه مردم به کتاب باعث رونق طرح تابستانه کتاب شده است.

او تصریح می‌کند: مشکل کتاب با این طرح‌ها حل نمی‌شود، چون شمارگان کتاب از 3000 نسخه به هزار نسخه رسیده، اما در همین شرایط به هرحال بازار کتاب را رونق داده است.

یک خاطره

یکی از کتابفروشی‌های طرح تابستانه کتاب تعریف می‌کند که فردی خیال کرده یارانه خرید کتاب یعنی به کتابفروشی‌های شامل این طرح مراجعه کند و یارانه بگیرد. این فرد به یکی از کتابفروشی‌های طرح مراجعه کرده و گفته یارانه من را بدهید. به گفته این کتابفروش، آن فرد انتظار داشته ما 20 هزار تومان دستی به او پول بدهیم.

سجاد روشنی