صـدا‌هایی که می‌مـانند

ماندگاری بسیاری از دیالوگ‌های درخشانی که در ذهنمان داریم هم مرهون همین صداهاست؛ صدای استادانی که در پشت اتاقک‌ها و استودیوهای کوچکشان ساعت‌ها می‌نشستند، به صداها شخصیتی دوباره می‌بخشیدند و چه‌بسا نقش‌هایی را دوباره از نو بازی می‌کردند. تا جایی که فن‌شان را به نوعی هنر تبدیل کرده و ارج و قربی دوچندان به آثار سینمایی بخشیدند. هرچند این مسیر پرافتخار در ادامه و با پیشرفت‌های صدابرداری همزمان بر سر صحنه و نیز علاقه سینمادوستان به تماشای فیلم‌ها با زبان اصلی به مرور کمرنگ‌تر شده و دوران طلایی خود را پشت‌سر گذاشت.

این روزها مسابقه‌ای از شبکه سه سیما در حال پخش است با نام «جادوی صدا»؛ مسابقه‌ای که سعی در شناخت استعدادهای جوان و علاقه‌مند به این هنر و نیز معرفی سختی‌های این رشته به مخاطبان خود دارد و در خلال برنامه از نظر استادان این رشته هم بهره جسته و نیز صداهای ماندگارشان را به بینندگان تلویزیون معرفی می‌کند. به بهانه پخش این برنامه بهتر دیدیم سراغ عده‌ای از فعالان عرصه دوبله برویم و از مشکلات کارشان و نیز چشم‌اندازهای آینده این هنر بپرسیم.

آرامش را به هنرمندان دوبله برگردانیم

معصومه آقاجانی از هنرمندانی است که علاوه بر بازیگری، هنر دوبله را هم همواره به طور جدی دنبال کرده است و مخاطبانش صدای او را در آثار مطرحی همچون مورد عجیب بنجامین باتن، جنایت و مکافات، بینوایان و بسیاری از فیلم‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی دیگر شنیده‌اند و در خاطر دارند. این هنرمند بزرگ‌ترین مشکل بر سر راه دوبله کشور را که موجب کم‌رونقی این رشته در چند سال اخیر شده است، تغییر رویه در ساخت فیلم‌ها نسبت به گذشته و عوض شدن ادبیات آن می‌داند. او می‌گوید: «در سال‌های اخیر سینما آن ادبیات درخشان و دیالوگ‌های طلایی خود را نسبت به گذشته از دست داده است. الگوها و معیارها عوض شده‌اند و این آن دلیلی است که مردم گاهی با خودشان فکر می‌کنند چرا دوبله‌هایمان دیگر آن تاثیر و جاودانگی گذشته را ندارند. وگرنه صداهای قدیمی که هنوز در قید حیات هستند و عده زیادیشان مشغول به کارند. لذا اگر هم‌صحبتی از افول باشد، به نظر من اصلی‌ترین مشکل را ابتدا در تغییر لحن و ادبیات سینما نسبت به گذشته و سپس ماهیت آثار خریداری شده برای دوبله می‌دانم که این آثار عموما پس از طی مراحل لازم و عبور از فیلترها دیگر چیزی در آنها برای عرضه باقی نمی‌ماند و دوبله هم که نمی‌تواند خود به تنهایی ناجی یک فیلم شود.» آقاجانی در مورد فراز و فرودهایی که هنر دوبله کشور در سال‌های اخیر تجربه کرده و مشکلاتی که هنرمندان این عرصه با آن مواجه شده‌اند، می‌گوید: «متأسفانه اتفاق بدی که طی این سال‌ها افتاده و ما را بسیار اذیت کرده این است که هر بار با روی کار آمدن مدیران جدید در تلویزیون قول‌هایی داده می‌شود و به ما وعده بیمه و پاداش و تضمین‌هایی در جهت کارمان می دهند. خب اینها قول‌های زیبا و امیدبخشی هستند، اما بعد از گذشت چند وقت در عمل می‌بینیم که هیچ کدام از این اتفاقات به مرحله اجرا درنمی‌آید و وضعیت ما به همان حال سابق باقی می‌ماند. این مشکلات روی روحیه هنرمند تأثیر انکارناپذیری می‌گذارد و دیگر توان و انگیزه‌ای برای ادامه کار باقی نمی‌ماند. ضمن این‌که دیگر کاری هم باقی نمانده است. من اخیرا این‌طور شنیدم که امسال برای بخش تولیدات خارجی تلویزیون که دوبله هم بخشی از آن است، بودجه‌ای بسیار کمتر از سال‌های گذشته در نظر گرفته شده است. پرداختن به تولیدات داخلی و توانمندتر کردن مجموعه‌های نمایشی خودمان اصلا اتفاق بدی نیست و تصمیمی است که قابل احترام است؛ اما نباید با چنین قضیه‌ای به صورت سلیقه‌ای برخورد کرد و تقویت کردن یک بخش موجب کمتر بها دادن یا حذف بخشی دیگر باشد و به نظرم لازم است مدیران در این زمینه هم با وسعت نظر بیشتری اقدام کنند.» آقاجانی همچنین به بخشی دیگر از مشکلاتی که در سال‌های اخیر در زمینه هنر دوبله اتفاق افتاده، یعنی رواج استودیوهای زیرزمینی و غیررسمی هم اشاره کرده و می‌گوید: «خدا را شکر زمانه این را به خوبی نشان داده که دوبلورها در میان گروه‌های دیگر هنرمندان، چقدر با هم همدل و متحد هستند و در غم و شادی‌ها همواره هوای یکدیگر را دارند. این را خود من به عنوان کسی که هم عضو انجمن گویندگان و هم بازیگران هستم بخوبی حس می‌کنم و قدردان این هماهنگی و اتحاد میان اعضا هستم؛ اما مشکل جدیدی هم که در این اواخر گریبانگیر کار حرفه‌ای ما شده، سر بر آوردن و رواج گروه‌های زیرزمینی دوبله است که از هزار جای مختلف حمایت می‌شوند. ما بارها شکایت کرده‌ایم، اما مگر چه کاری از دست انجمن برمی‌آید؟ خیلی وقت‌ها برایمان این سوال ایجاد می‌شود که اگر معتقدیم بودجه کافی برای خرید آثار خارجی و بعد دوبله کردنشان موجود نیست، پس چرا روی یک فیلم ثابت، دو یا سه دوبله مختلف صورت گرفته و همزمان وارد بازار می‌شود؟ تقصیر این اضافه‌کاری‌ها و هزینه‌های بی‌رویه به عهده کیست؟ در واقع همان‌طوری که می‌بینید یک بخش اعظمی از مشکلات به خاطر همین ناهماهنگی‌هاست که مقصرش هیچ کدام از ما دوبلورها نیستیم. بهتر است در این زمینه هم برنامه‌ریزی‌هایی صورت بگیرد و ارتباط و یکدلی میان دو نهاد وزارت ارشاد و سازمان صدا و سیما بیشتر بشود.» این هنرمند که در عرصه بازی در تئاتر هم دستی بر آتش دارد و این روزها در حال تمرین برای اجرای نمایشی با نام «اکتبر 1942 پاریس» در تئاتر شهر است، اشاره‌ای هم به ورود استعدادهای تازه و صداهای جدیدتر به هنر دوبله کرده و ضمن استقبال از این قضیه، این نکته را هم تاکید می‌کند که: «ورود صداهای جدید خیلی هم خوب است. منتهی باید راه درستش را به جوانان یاد بدهیم. ما هم‌اکنون داریم این قضیه را می‌بینیم که همان جوان‌هایی که 20 سال پیش وارد عرصه دوبله شدند، الان چطور خود به ستاره‌های این زمینه تبدیل شده و درخشیده‌اند. افرادی مثل افشین ذی‌نوری، فریبا رمضان‌پور، منوچهر زنده‌دل و دوستان دیگر. لذا از این جوان‌ها و صداهای تازه‌تر باید حمایت بشود و خودشان هم قبل از ورود این نکته را بدانند که شرایط این رشته بسیار سخت است و به لحاظ مالی صبوری زیادی را می‌طلبد.» وی در نهایت درخواستی هم از مسئولان برای رسیدگی به این وضعیت داشته و راهکار حل مشکلات این عرصه را در این می‌داند که: «به نظر من مسئولان و مدیران باید ابتدا تصمیمشان را با خودشان بگیرند. ببینند که آیا دلشان می‎خواهد این هنر همچنان باقی بماند و به کار خود ادامه دهد یا نه. به هر حال تکلیف ما هم مشخص بشود و اگر قرار است رای بر بودن آن باشد، پس بهایش هم پرداخته شود. همه ما هنرمندانی که با عشق به این رشته مشغول کار شده‌ایم، هر کدام دغدغه‌های خودمان را داریم و در کنارش رسیدگی به هزینه‌های زندگی هم برایمان ملاک است. الان افسردگی و بیکاری گریبان بسیاری از هنرمندان این رشته را گرفته و کسی هم پاسخگوی این شرایط نیست. ای کاش حداقل قدمی جلو بگذارند و بگویند که صدای این دردهای ما را می‌شنوند. این توقع چندانی نیست.»

دوسوم اعضای فعال دوبله را جوانان تشکیل می‌دهند

حمیدرضا آشتیانی‌پور، رئیس انجمن «گویندگان و سرپرستان گفتار فیلم کشور» معتقد به حمایت‌های همه‌جانبه این انجمن از اعضای خود است. وی در اشاره به اصلی‌ترین موانع و مشکلات ایجاد شده برای عرصه دوبله کشور می‌گوید: «در سال‌های اخیر گرچه آسیب‌های زیادی از لحاظ گوناگون به این عرصه وارد شده است، اما انجمن با جدیت تمام درصدد است که این مسائل و مشکلات را سازماندهی کرده و در این راه قدم‌های مهمی را هم برای تصمیم‌گیری‌های مشترک با نهادهای دولتی همچون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیز خانه سینما انجام داده‌ایم. در حال حاضر اصلی‌ترین مشکلات ما مواردی چون کمتر شدن خرید آثار خارجی به بهانه تحریم و نیز مسائل تولید و بازار فروش فیلم‌هاست. بخصوص این‌که در این چند ساله فعالیت‌های غیرقانونی متعددی هم از طریق برخی گروه‌ها صورت گرفت و این افراد ارزان کاری و به موازات آن کاهش کیفیت را مدنظر قرار دادند. همچنین بازار سینمای خانگی و سرمایه‌گذاری در این زمینه هم دستخوش تغییر و تحولاتی شد که این موانع روی مناسبات مالی ما هم تأثیرات خود را گذاشته‌اند و حجم تولیدات نسبت به گذشته بسیار تغییر پیدا کرده است.» وی درخصوص این قضیه هم که آیا کیفیت هنر دوبله ایران نسبت به سال‌های اوج و درخشش خود فاصله گرفته است یا نه، این‌طور بیان می‌کند: «این که ما تصور بکنیم هنر دوبله‌مان دوباره بتواند به دوران طلایی خود برگردد، تصور غلطی است و چنین انتظاری را دیگر نمی‌توان داشت. زیرا شرایط تغییر پیدا کرده است و ما دیگر آن عوامل موفقیت سال‌های گذشته را نداریم. لذت تماشای فیلم‌ها به صورت دسته‌جمعی و در سینما جای خود را به نمایش‌های محدودتر و تک‌سئانسی داده است و عده‌ای هم حتی فیلم دیدن در منزل و با زیرنویس و صدای اصلی را ترجیح می‌دهند. این شرایط بر بازار عرضه و تقاضای ما هم تأثیر خودش را گذاشته و شاهد کاهش تعداد آثار هستیم. همچنین جنس فیلم‌ها در گذشته به صورت ستاره محور و درام بود، نقش بازیگر در آنها بسیار مهم بود و لذا صدای گوینده کار هم به چشم می‌آمد، اما اکنون دیگر این گونه نیست و این هم از دیگر مشکلات است.» آشتیانی‌پور هم با اشاره به باز بودن راه برای ورود جوانان و صداهای تازه‌تر به عرصه دوبلاژ کشور موافق است؛ هر چند به طی مراحل و آموزش صحیح این نیروها هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «دوبله هم مثل دیگر حرفه‌های سینمایی کشور است و عده‌ای فکر می‌کنند صرف داشتن علاقه برای ورود به آن کافی است. در صورتی که این تفکر نه پسندیده است و نه به لحاظ عملی امکان‌پذیر است. ما هم‌اکنون در همین آمارهایی که از عضویت اعضا داریم، می‌بینیم که دوسوم این جمعیت را جوانان و گویندگان تازه‌تر تشکیل می‌دهند و این برای ما جای خوشحالی دارد. هرچند آموزشگاه‌هایی هم از این علاقه جوانان به عنوان منبعی برای سوءاستفاده‌های خودشان بهره جسته‌اند و افرادی که بعضا هیچ نوع تخصصی هم در این قضیه ندارند شروع به آموزش جوانان کرده و انتظاراتی را هم برای کار کردن در آینده برایشان پدید می‌آورند. لذا ما درصدد مقابله با این قضیه هم هستیم و امیدواریم با حمایت‌های دولت و وزارت ارشاد امکانی پدید بیاید که ما به لحاظ هزینه‌ای کمی دستمان بازتر شود و خودمان شروع به آموزش‌های حرفه‌ای کرده و در جذب نیروهای مناسب اقدام کنیم.»

دوبله هنری بالقوه است و به فعل رسیدن آن نیاز به پشتیبانی دارد

بیژن علی‌محمدی از دیگر دوبلورهای فعال کشور است که صدای او تاکنون در فیلم‌ها و مجموعه‌های شناخته‌شده‌ای شنیده شده است. او در چند مجموعه به جای شخصیت شاه سابق ایران صحبت کرده و از دیگر نقش‌های مطرحش می‌توان به فیلم‌های سینمایی دزدان کارائیب 1 و 2، شعبده‌باز، طعمه، انیمیشن ماداگاسکار و... اشاره کرد. علی‌محمدی که خود از اعضای هیات مدیره انجمن گویندگان هم هست، در مورد کاستی‌ها و موانع بر سر راه دوبله ایران در سال‌های گذشته می‌گوید: «چیزی که من در دو سال فعالیتم در هیات مدیره این انجمن احساس کرده‌ام، این است که دوبله ایران به لحاظ هویت و قدرت همچنان جایگاه خود را محفوظ نگهداشته است؛ منتهی شرایطش درست مثل تیم فوتبالی است که امکانات کافی برایش فراهم نیست و زمین تمرینی در اختیار ندارد! اگر بخواهم اصلی‌ترین موانع را در سال‌های گذشته به تفصیل بگویم به چند مورد برجسته می‌رسیم که اولین مشکل سیاست‌های کلی ارشاد در زمینه اکران فیلم‌های خارجی است. مدتی است که مسیری برای نمایش این فیلم‌ها در سینماها فراهم نیست و به تبع آن فیلمی هم برای دوبله کردن وجود ندارد. نمی‌خواهم خیلی وارد جزئیات این تصمیم بشوم و دست به نقد این سیاست‌ها بزنم، عده‌ای مقصر را در سینمای فارسی و سعی سینماداران برای حفظ رونق آن می‌دانند و عده‌ای هم کم بودن سالن‌های سینما را بهانه می‌کنند. در هر صورت نتیجه نهایی این قضیه این است که ما امکانات لازم برای اکران فیلم‌های خارجی را نداریم و شما اگر سال‌های خیلی گذشته را به خاطر بیاورید متوجه می‌شوید که اکران روی پرده‌های سینما و امکانات خوب صدا در آن وسعت بود که به هنر دوبله ما ارزشی دوچندان می‌بخشید و باعث بهتر شنیده شدن آن می‌شد. مشکل دوم بحث نبود منفعت‌های مالی و بازگشت سرمایه برای تهیه‌کنندگان است. در گذشته چند موسسه ویدئو رسانه خانگی با ما همکاری داشتند و هر ساله فیلم‌هایی را انتخاب کرده و با دوبله خوب و مناسب روانه بازار می‌کردند. مردم هم از این فیلم‌ها استقبال خوبی داشتند. اما بعد از آن این گزینه هم به مرور کمرنگ‌تر شده و ابتدا جای خود را به فیلم‌های هندی و تجاری داده و بعد هم که اکثرا فیلم‌ها و مجموعه‌های ایرانی در این زمینه بیشتر مورد استقبال واقع شده‌اند. مورد بعدی رواج گروه‌های دوبله زیرزمینی است که هویت مستقلی از خود ندارند و عضو هیچ صنفی نیستند. این افراد به صورت زیرزمینی سر بر آورده‌اند و با کپی کردن نسخه‌هایی از فیلم‌های روز دنیا و بخصوص انیمیشن‌ها که بازار بهتری دارند، مشغول فعالیت شده‌اند. ما حتی در دولت قبلی هم برای مسئولان نامه‌ای نوشتیم و خواستار پیگیری وضعیت و نحوه کار این گروه‌ها شدیم، اما تا این لحظه که اصرارمان هنوز به جایی نرسیده است. این گروه‌ها بازار را در دست گرفته و به لحاظ کیفیت هم تفاوت‌های قابل توجهی دارند. درست است که همچنان سعی در مقاومت و ادامه کارمان داریم، اما همه این عوامل اجازه بروز توانایی‌هایمان را در بخش‌های خصوصی از ما گرفته ‌است و کارمان در حد یکی دو فیلم آن هم به صورت گهگاه تقلیل یافته است. لذا مردم با خودشان فکر می‌کنند که دوبله افول کرده، اما این تغییرات و مانع‌ها را نمی‌بینند و فقط کاهش تعداد آثار به چشمشان می‌آید.» این گوینده در ادامه به مشکلات عرصه دوبلاژ در تلویزیون هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «حتی در داخل سازمان هم حجم تولیدات ما در بازه زمانی ده ساله گذشته با کاهش مواجه بوده است و تقریبا می‌توان گفت خیلی وقت‌ها هیچ کاری را برای عرضه نداریم. هر چند ما در دو سه سال اخیر کارهای خوب و پربیننده‌ای مثل سریال‌های جومونگ یا یانگوم را دوبله کردیم، اما مگر تعداد این آثاری که هم داستان بهتری داشته باشد و مردم هم با علاقه دنبال بکنند در طول سال چقدر است؟ خدا را شکر البته مجموعه‌های تاریخی خودمان در این چند ساله مثل مختارنامه یا مجموعه معمای شاه که در حال پخش است و مردم می‌توانند کیفیت دوبله کار را بخصوص در دیالوگ‌ها یا مونولوگ‌های طولانی ملاحظه کنند. دوبله‌ای که خوب و باکیفیت باشد به کار وزنی تازه می‌دهد. هرچند کم‌کاری‌ها و کاهش کمیت آثار بر سر جایش هست و عده‌ای را دل‌زده کرده؛ تا قبل از این روال کاری ما به این صورت بود که از هفت روز هفته بچه‌ها حداقل پنج روزش را سر کار بودند، اما حالا خیلی وقت‌ها دو روز در هفته یا کمتر به سر کار می‌رویم.»

دوبله تکنیک همراهی با بازیگر است

نیروان غنی‌پور روزنامه‌نگار و نویسنده کتاب «صدایی در تاریکی» با موضوع بررسی صداهای دوبله شده توسط ناصر طهماسب است. غنی‌پور در تعریف هنر دوبله در ایران می‌گوید: «اساسا بحث اصلی این است که ما اصلا باید دوبله را نوعی تکنیک بدانیم یا یک هنر؟ دوبلاژ نوعی تکنیک و روند فنی است که مانند بسیاری از امور هنری دیگر در اصطکاک با این موارد شکل درست خود را پیدا می‌کند و در دوران‌هایی به چنان اوجی می‌رسد که حتی به یک هنر تبدیل می‌شود. دلیل اصلی این قضیه در وجود و حضور افرادی بوده که در آن دوران در استودیوهای کار می‌کوشیدند بر اساس شخصیت و حالات یک بازیگر بسته به جنس درام کار همراه شوند و با آن نبوغ هنرمندانه‌شان شخصیت را برای مخاطب فارسی زبان بازآفرینی کنند. در واقع تعریف درست هنر را باید در هر مقوله‌ای دانست که بتواند حال مخاطبش را خوب کند و در مقاطعی شاهد بودیم که این اتفاق بدرستی رخ داد. مهم‌ترین عرصه هم برای عرضه درست این هنر در سالن‌های سینما و نمایش آثار در سطح وسیع است. سال‌هایی که آثار خارجی در ایران امکان نمایش داشتند و هم تمام تولیدات داخلی سینمای خودمان به دلیل این که امکان صدابرداری بر سر صحنه وجود نداشت، دوبله می‌شدند و حتی این عامل به دیده شدن بیشتر بازی خیلی از بازیگران هم کمک می‌کرد؛ تا جایی که بعدها با رواج صدابرداری سر صحنه، خیلی از مخاطبان با شنیدن صدای اصلی خود بازیگران شوکه شدند، اما این روند هم در ادامه متوقف شده و به نقطه‌ای رسیدیم که دیگر فیلم‌های خارجی هم از روی پرده‌ سینما کنار رفتند.» این روزنامه‌نگار و منتقد با اشاره به پخش برنامه جادوی صدا و این که آیا ماهیت این برنامه را فقط باید سرگرمی دانست یا می‌تواند کمکی هم به شناخت استعدادهای جدید عرصه دوبله کند، بیان می‌کند: «جادوی صدا هم مثل دیگر برنامه‌های تلویزیون باید مختصات این رسانه را رعایت کرده و در وهله اول سرگرمی‌ساز باشد. در کل جهان مدتی است که برنامه‌های موسوم به استعدادیابی، جذابیت‌های ویژه‌ای را پیدا کرده‌اند و مردم هم نسبت به این نوع برنامه‌ها اقبال نشان می‌دهند. لذا نکته مثبت اصلی در همین ساخته شدن برنامه و نمایش سختی‌های اصلی حرفه دوبله به مردم است و نه انتخاب استعدادهای برگزیده از دل آن، اما متاسفانه این‌طور به نظر می‌رسد که برنامه با تمام اتفاقات خوبش، میان یک برنامه سرگرمی و استعدادیابی صرف و برنامه‌ای برای معرفی پیشکسوتان این رشته و گرامیداشت یاد آنها سرگردان مانده است.

زهرا غفاری