تکمیل زنجیره پایین‌دستی، اولویت نفت

دولت برای تحقق اقتصاد مقاومتی، 11برنامه ملی ارائه کرده که یکی از این موارد با عنوان «برنامه ملی توسعه ظرفیت تولید نفت و گاز و تکمیل زنجیره پایین‌دستی و توسعه بازار» به طور مستقیم به نفت مربوط است.

در این گزارش‌، به نحوه تحقق هدف اقتصاد مقاومتی در تکمیل زنجیره پایین‌دستی و توسعه بازار در صنعت نفت پرداخته شده است.

وظایف وزارت نفت در اقتصاد مقاومتی

در سیاست‌های کلان اقتصاد مقاومتی، محورهای مربوط به ایجاد افزایش ارزش‌افزوده در صنعت نفت از طریق چهار مؤلفه (بند 15) مورد توجه قرار گرفته که عبارتند از:

ـ تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز

ـ توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (حسب شاخص شدت مصرف)

ـ بالابردن صادرات پتروشیمی

ـ بالابردن صادرات فرآورده‌های نفتی با تاکید بر برداشت صیانتی از منابع

همچنین در بند 13، جلوگیری از ضربه‌پذیری درآمدهایی نفتی و گازی از طریق 7 مؤلفه تعیین شده است:

ـ انتخاب مشتریان راهبردی

ـ ایجاد تنوع در روش‌های فروش

ـ مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش

ـ افزایش صادرات گاز

ـ افزایش صادرات برق

ـ افزایش صادرات پتروشیمی

ـ افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی

این دو بند به صورت غیرمستقیم مصداقی از راهبرد تکمیل زنجیره پایین‌دستی و توسعه بازار است که در متن برنامه ملی برای وزارت نفت تعیین شده است.

عملیات اجرایی در صنعت نفت، اساسا به دو جزء اصلی تقسیم بندی می‌شود که عبارتند از: بخش بالادستی و بخش پایین‌دستی. صنایع بالادستی نفت شامل اکتشاف، استخراج و بهره برداری نفت خام می‌شود و بخش پایین‌دستی شامل حمل و نقل، تولید، توزیع و فروش نفت، گاز و محصولات و فرآورده‌های نفتی و گازی است.

ایران در رده سه کشور بزرگ مالک ذخایر نفتی و گازی قرار دارد و همواره یکی از مهم‌ترین مسائل میان سیاستگذاران، نحوه استفاده از این منابع است. در تاریخ صنعت نفت ایران، عمدتا نفت به عنوان منبعی برای کسب درآمد آسان به حساب آورده‌شده و این کالای با ارزش بدون تکمیل و توسعه مطلوب زنجیره ارزش آن به صورت خام فروخته شده است.

یک آسیب قدیمی: خام‌فروشی

رویکرد غالب در صنعت نفت همواره استخراج منابع نفت و گاز و صادرات آن به صورت خام بوده و کمتر به حوزه تولید مشتقات و فرآورده‌های نفتی توجه شده است و این مساله آسیب‌پذیری بالایی در صنعت نفت و اقتصادملی ایجاد کرده که نمونه این آسیب‌پذیری را در تحریم‌های اخیر می‌توان به عینه مشاهده کرد. براساس اسناد بالادستی کشور از جمله سیاست‌های کلی نظام در بخش نفت و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، تکمیل زنجیره ارزش و جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی ضروری است. صنعت پالایشگاهی و صنایع پایین‌دستی آن از جمله صنعت پتروشیمی، نقش اساسی در تحقق این هدف دارد که در ادامه تبیین می‌شود.

1 ـ صنعت پتروشیمی: صنعت پتروشیمی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین زیرمجموعه‌های صنایع نفت محسوب می‌شود که در سودآوری و ایجاد ارزش‌افزوده از منابع هیدروکربنی و سیاست عدم اتکا به صادرات نفت و جلوگیری از خام‌فروشی نقش اساسی دارد. با توجه به اصول اقتصاد مقاومتی که مورد تاکید رهبر معظم انقلاب است اقتصاد کشور باید به سمت کاهش خام‌فروشی حرکت کند که این موضوع در بخش نفت به پتروشیمی مربوط می‌شود و نمی‌توان براحتی از کنار این صنعت عبور کرد.

بدون شک، توسعه و اجرای طرح‌های پتروشیمی در مناطق مختلف کشور، روال توسعه صنعتی کشور را رونق می‌بخشد. بر این اساس و به دنبال رهایی از خام‌فروشی نفت در کشور و با توجه به طرح‌های توسعه‌ای پتروشیمی که درآمدزایی و اشتغالزایی خوبی به همراه دارند، این صنعت را می‌توان یکی از مهم‌ترین صنایع کشور قلمداد کرد. در سال‌های اخیر احداث مجتمع‌های مختلف در سطح کشور و بهره‌برداری از این مجتمع‌ها همزمان با سهم‌گیری در بازار جهانی موجب شد تا احداث این پروژه‌ها بیشتر مورد توجه قرار گیرد و کشور برای رسیدن به هدف کاهش خام‌فروشی، سرمایه‌گذاری بیشتری در این مورد انجام دهد؛ موضوعی که بخوبی در تعدد مجتمع‌های پتروشیمی قابل ملاحظه است.

پایین‌دستی یا بالادستی؟

به‌طور کلی تحقق ارزش‌های مورد نظر در صنعت پتروشیمی (کسب ارزش افزوده، ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی) در کنار نیاز به توسعه متوازن صنعت پتروشیمی، ارتباط مستقیم با توسعه مطلوب صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی پتروشیمی و درنهایت تکمیل زنجیره ارزش این صنعت دارد. با این حال باید اعتراف کرد نسبت رشد این دسته از صنایع به صنایع بالادستی پتروشیمی می‌تواند وضعیت مطلوب‌تری داشته باشد که دلیل اصلی آن معضلات مالی و سرمایه‌گذاری است. در واحدهای پایین‌دستی، نقش فناوری، دستگاه‌ها و ماشین‌آلات و نیروی متخصص در قیمت نهایی محصولات تخصصی، بیشتر از محصولات پایه نمایان می‌شود. در این بخش گرچه تناژ تولید پایین است، اما به دلیل برخورداری از دانش فنی و تکنولوژی پیچیده‌تر، ارزش افزوده بالاتری نسبت به محصولات پایه و اولیه دارد.

به عقیده متخصصان این صنعت، مجموعه اقدامات صنعت پتروشیمی را می‌توان مصداق تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی دانست. در واقع تبدیل مواد با ارزش افزوده بالا و قابل صادرات در جهت تکمیل زنجیره ارزش، اساسی‌ترین وجهه فعالیت‌های این صنعت بوده است.

ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور 60 میلیون تن است و مجموع تولید این صنعت در سال گذشته 46 میلیون تن بوده و امید می‌رود امسال با بهره‌برداری از فازهای جدید پارس جنوبی، تأمین خوراک مورد نیاز واحدهای پتروشیمی و همچنین بهره‌برداری از چند طرح توسعه‌ای پتروشیمی، رقم تولید افزایش مطلوبی پیدا کند، بخصوص که طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده امسال حدود شش میلیون تن به ظرفیت تولید افزوده خواهد شد.

از این‌رو با توجه به اصول اقتصاد مقاومتی و اهمیت صنعت پتروشیمی در کاهش خام‌فروشی و تکمیل زنجیره ارزش در صنعت نفت، این انتظار وجود دارد نظام اقتصادی کشور به صنعت پتروشیمی با نگاه کلان بنگرد و در جهت رفع موانع توسعه این صنعت گام بردارد (از جمله در تأمین منابع مالی از محل صندوق توسعه ملی و همچنین دسترسی به منابع خارجی و تأمین خوراک و تأمین تکنولوژی و فراهم‌ کردن شرایط استفاده از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و...). آمارهای رسمی حاکی است تا سال 2020 حدود 55 میلیارد دلار پروژه تعریف شده است که برای اجرای آنها به 77 میلیارد دلار ارز برای صنعت پتروشیمی نیاز داریم.

2 ـ صنعت پالایشی: بی‌گمان مهم‌ترین بخش از صنایع پایین‌دستی نفت، صنعت پالایش است که موتور محرکه صنایع جانبی (مانند صنعت توزیع و پخش فرآورده‌ها، صنعت انتقال و جابه‌جایی، نگهداشت و...) محسوب می‌شود. مباحث مرتبط با فرآورده‌های پالایشی در چند سال گذشته، مرکز توجه سیاستگذاران اقتصادی کشور بوده و در عرض این مدت، اساسی‌ترین و تحول‌انگیزترین سیاست‌ها را تجربه کرده است. مقوله‌هایی مانند توسعه اقتصادی، جغرافیای سیاسی، شهرنشینی، ترکیب جمعیت، روند توسعه صنعتی و تجاری و تغییرات آب ‌و هوایی از جمله مهم‌ترین فاکتورهایی هستند که بر وضع تولید و عرضه و تقاضای فرآورده‌های نفتی تأثیر می‌گذارند. یکی از اساسی‌ترین ارکان نظام اقتصادی کشورمان در چارچوب اقتصاد مقاومتی، جلوگیری از خام‌فروشی نفت است. این مهم به معنای توجه به تولید فرآورده‌های نفتی با ارزش افزوده بالاتر در سبد محصولات پالایشی کشور است.

با بهره‌برداری از پالایشگاه‌های ستاره خلیج فارس و آناهیتا و همچنین مجتمع فراگیر سیراف ـ که تا پایان برنامه ششم وارد سرویس می‌شود ـ انتظار می‌رود با افزایش تولید پالایشگاهی به میزان تقریبی یک میلیون بشکه در روز، ایران در شمار صادرکنندگان مهم بنزین و گازوئیل قرار گیرد. طرح فراگیر پالایشی سیراف به منظور حرکت در جهت تکمیل زنجیره ارزش گاز طبیعی مخزن عظیم پارس جنوبی طراحی شده و نتیجه آن کسب درآمدهای بیشتر در مقایسه با فروش میعانات گازی و با در نظر گرفتن سرمایه‌گذاری است. ایجاد این پالایشگاه، راه را برای توسعه بیشتر برخی صنایع (مانند پتروشیمی) هموار می‌کند.

با بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها و کاهش تولید نفت کوره و توسعه پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال و مخازن، میزان تولید فرآورده نامرغوب در پالایشگاه‌های کشور به سطح متوسط فعلی جهانی (حدود 15 درصد) می‌رسد. به‌طور کلی نتایج ذیل را می‌توان ناشی از فعالیت‌های این بخش از صنعت نفت دانست که تمامی آنها مصداقی از منویات اقتصاد مقاومتی هستند:

ـ افزایش ظرفیت پالایش نفت خام (با احتساب پالایشگاه آناهیتا)

ـ افزایش تولید فرآورده‌های اصلی سبک و با کیفیت و مطابق با استانداردهای روز بین‌المللی

ـ طرح‌های حمایت از مشارکت در پایانه‌ها و پالایشگاه‌سازی در خارج از کشور (بخش‌های دولتی و خصوصی) و مشارکت در زنجیره پالایش تا توزیع فرآورده‌ها در بازارهای هدف با تمرکز بر آسیا

ـ حمایت از بخش خصوصی برای ایجاد پالایشگاه‌های جدید در داخل کشور با هدف عرضه بیشتر فرآورده‌های نفتی به بازارهای جهانی (و کاهش عرضه مستقیم نفت خام بویژه نفت‌خام‌های بسیار سنگین)

ـ مباشرت مستقیم و نیز حمایت از بخش خصوصی داخلی برای مشارکت در ایجاد ذخایر فرآورده‌های نفتی در نقاط مرکزی بازار بویژه آسیا

ـ آغاز و گسترش عرضه فرآورده‌های نفتی در بورس انرژی کشور و فعال‌کردن بازارهای مرتبط نظیر بازار سلف

ـ انعقاد قرارداد نوسازی چند پالایشگاه

هم‌اکنون عملیات اجرایی و فنی 30 طرح بزرگ در مراحل اجرایی و عملیاتی در دست اقدام است که این طرح‌ها اجرای بیش از صد پروژه بزرگ و کوچک را شامل می‌شود. اعتبار لازم و هزینه اجرای آنها درمجموع بالغ بر 430 هزار میلیارد ریال است. همچنین برنامه احداث سه پالایشگاه جدید و ادامه طرح توسعه یک پالایشگاه موجود به ارزش 15 میلیارد یورو را نیز طی سنوات برنامه ششم توسعه در دستور کار دارد. علاوه بر آن، شرکت‌های پالایشی واگذارشده، تعداد هفت طرح بزرگ را برای حفظ و تداوم ظرفیت پالایشگاه‌ها در برنامه اجرایی خود دارند که این طرح‌ها نیز دربرگیرنده تعداد زیادی طرح‌های عملیاتی و فنی است. این پروژه‌ها بسته به نیاز عملیاتی، در شش محور با عناوین پالایشی، انتقال، توزیع، مخابرات، پژوهش و عمرانی تعریف و تقسیم شده‌اند. بیشتر پروژه‌های مذکور با تکیه بر توان داخلی و مشارکت بخش خصوصی کشور به اجرا درآمده و در تأمین کالاهای موردنیاز نیز بر اساس سیاست‌های اصولی وزارت نفت در حد امکان از کالاهای ساخت داخل بهره گرفته شده است.

پیگیری منویات رهبر معظم انقلاب

برای اجرای اقتصاد مقاومتی، خروج غیرتورمی از رکود و حمایت از ساخت داخل، انتخاب ده قلم اصلی کالاهای پرمصرف و دارای شرایط ساخت در کشور و اقدام برای عملیاتی کردن ساخت آنها باید با محوریت شرکت ملی نفت ایران انجام گیرد.

از سوی دیگر، به حداکثر رساندن مشارکت آحاد جامعه در فعالیت‌های اقتصادی حوزه صنعت نفت و حمایت از حضور بخش خصوصی و غیردولتی در این صنعت جزو مصادیق اقتصاد مقاومتی و در زمره اولویت‌های اصلی وزارت نفت باید باشد و این موضوع در اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها در اولویت قرار گیرد.

افزایش تولید داخلی نهاده‌ها و کالاهای اساسی (بویژه در اقلام وارداتی) و اولویت دادن به تولید محصولات و خدمات راهبردی و ایجاد تنوع در مبادی تأمین کالاهای وارداتی با هدف کاهش وابستگی به کشورهای محدود و خاص نیز از اهم منویات رهبرمعظم انقلاب در حوزه اقتصاد مقاومتی است.