زندانی که همه در آن آزادند

قصر قاجار سال 1213 هـ . ق (1176ش) در دومین سال سلطنت فتحعلی‌شاه در خارج از تهران آن زمان ساخته شد. این مجموعه دارای یک عمارت بزرگ شامل اندرونی و بیرونی، باغ و کلاه‌فرنگی بود و این بنا به قصر قجر یا تخت قجر معروف شد. از ویژگی‌های این بنا آن است که در بالای تپه قرار گرفته و بنایی سه طبقه بوده که طبقه سوم آن شامل یک اتاق بزرگ می‌شد و از چهار طرف مناظر اطراف آن قابل دیدن بود و چهار برج در چهار‌سوی آن قرار داشت که هر یک دارای اتاقی بود. بر دیوارهای بنا تصاویر شاهزادگان قاجار نقاشی شده بود. در بین تصاویری که روی دیوار‌ها بود، تصاویر جنگ‌های چنگیزخان مغول و تیمورلنگ نیز دیده می‌شد که قاجار‌ها ادعا می‌کردند که نسبشان به آنها می‌رسد. ناصرالدین شاه در سال 1286ق در بنای قصر تغییراتی به وجود آورد و ملحقاتی به آن اضافه کرد. این قصر از اواخر دوره ناصرالدین شاه کارایی اصلی خود را از دست داد. زندان قصر این روز‌ها دیگر در این دو کلمه خلاصه نمی‌شود و دو کلمه دیگر هم به آن اضافه شده، «باغ موزه زندان قصر» که در آن هم به روی عموم باز شده و می‌توانیم به موزه‌ای برویم که بخشی از تاریخ معاصر ایران را در خود جاداده است. الان دیوار‌های زندان برداشته شده، سلول‌ها تعمیر شده‌اند و یادگاری‌هایی از تمامی محبوسان این زندان، نام‌ها و عکس‌های آنها در آن قرار داده شده و اکنون می‌توان از باغ موزه‌ای که زمانی زندان بوده دیدن کرد.

اولین زندان کشور

بعد از قجر‌ها در دوران پهلوی رضاخان در راستای‌‌ پروژه مدرنیزاسیون آمرانه‌اش، به فکر آن می‌افتد که زندانی به سبک مدرن هم داشته باشد. او تصمیم گرفت در تهران زندانی رسمی داشته باشد به‌ همین دلیل مارکوف معمار مشهور روسی را به ایران دعوت کرد تا طراحی زندان قصر را انجام دهد. زندان مارکوف دارای 192 اتاق و گنجایش 700 زندانی که 96 اتاق آن پنج نفری و بقیه انفرادی بودند. در کنارش یک بیمارستان کوچک هم ساخت که مشتمل بر شش اتاق شش تخته و 16 اتاق یک تخته به‌همراه باغ و حمام ساخته شده بود. یازدهم آذر 1308 زندان قصر شکل گرفت.

اولین قربانی این زندان نیز خود سازنده بود، تیمسار درگاهی، رئیس وقت شهربانی که به جرم دعوت رضاخان به یکی از 192 سلول عمومی و انفرادی در جریان افتتاح زندان به حبس محکوم شد و روزگاری را در این زندان گذراند. البته پیش از این نیز یک زندان کوچک در تهران بود، در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی آن زمان که اکنون بخشی از وزارت امور خارجه فعلی است، در میدان توپخانه واقع بود. این زندان شامل دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود. در دوران سلطنت رضا‌خان، تعداد زندانیان سیاسی افزایش چشمگیری یافت، برای همین، محل قبلی جوابگوی این خیل عظیم زندانیان سیاسی نبود. به همین دلیل سرتیپ درگاهی، که آن زمان رئیس نظمیه وقت بود، تقاضای یک محل وسیع در تهران برای ایجاد زندان کرد. محلی که برای این‌کار در نظر گرفته شد قصر قاجار که حدفاصل سه‌راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی قرار دارد که دارای ساختمان‌های قدیمی و وسیع و متروکه بود. این مجموعه که در سال 1168 خورشیدی ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد و یازدهم آذر 1308 به دست رضا‌خان افتتاح شد. زندان قصر باغ مشجر بزرگی بود که پس از عبور از در بزرگ آن، معروف به «در چوبی» و پشت سر گذاشتن دهلیزهای کوتاه به فضای مشجری می‌رسید که جاده شوسه آن به سوی شمال محوطه می‌رفت و انسان را در برابر بنای بزرگ و کهن و تیره قرار می‌داد. زندان قصر از چهار بند و سه حیاط تشکیل می‌شد.

در دهه 30 زندان از لحاظ خدمات و امکاناتی همچون آب شرب، حمام، امکانات درمانی قابل قبول، وسایل روشنایی و خنک‌کننده و حرارتی آن بسیار فقیر و ابتدایی بود. در تابستان آب حوض را می‌جوشاندند، در کوزه می‌ریختند و در جایی می‌گذاشتند تا خنک شود. در دوران پهلوی دوم ساختمان‌های متعددی به مجموعه اضافه شد از آن جمله ساختمان زندان شماره دو موسوم به زندان سیاسی که به ابتکار تیمسار رزم‌آرا بنا شد.

در این زندان بسیاری از مخالفان رژیم پهلوی محبوس بودند. زندانیان سیاسی معروفی تا سال 57 در این زندان اسیر شدند از‌جمله روحانیون مذهبی، اعضای حزب ملل اسلامی، اعضای نهضت آزادی، سوسیالیست‌ها، شرکت‌کنندگان در قیام 15 خرداد، اعضای احزاب مؤتلفه، اعضای گروه فدائیان خلق، تعدادی از چریک‌ها و تعدادی از اعضای حزب توده. که سر‌شناس‌ترین آنان که عکسشان هم به یادگار در زندان دیده می‌شود محمد‌علی عمویی و صفرخان قهرمانیان بودند. این زندان پس از انقلاب، محل حبس زندانیان غیرسیاسی شد و سال 1382 به دلیل حضور زندان در میانه شهر و بافت قدیمی و فرسوده آن، تصمیم به تعطیلی این زندان تاریخی گرفته شد. ابتدا قرار بود این فضا به مکانی تجاری و برج‌های عظیم تبدیل شود و حتی قسمتی از این مکان به همین دلیل تخریب شد. اما سال 1386 با دستور مستقیم شهردار تهران، جهت حفاظت و صیانت از یادمان‌های انقلاب اسلامی و گذشته سیاسی ایران و همچنین تراکم بالا و نیازمندی منطقه به اماکن تفریحی و مراکز فرهنگی تصمیم به تبدیل این زندان به باغ موزه شد.

الان دیوار‌های زندان برداشته شده است، اما در اصلی زندان را نگه داشته‌اند که در اصلی ورودی باغ موزه زندان قصر باشد. پشت در یادواره‌ای از برخی زندانیان این زندان بر پا شده است. روی دیوار نام آنان را با فلز چسبانده‌اند. اما اولین چیزی که نظر هر بیننده‌ای را در این باغ موزه جلب می‌کند مجسمه‌های زیبایی است که در گوشه‌گوشه پارکی که روزگاری حیاط و باغ زندان بوده و الان یک پارک عمومی است به چشم می‌خورد.

این باغ موزه علاوه بر داشتن یک پارک عمومی که استفاده از آن برای همگان رایگان است، از دو بخش عمده تشکیل شده است یکی زندان قدیمی‌تر که به بند عمومی مشهور است و دیگر زندان سیاسی که ساختمانش بتن آرمه است. برای بازدید از این بخش‌ها نیاز به تهیه بلیت است. در بخش ورودی زندان عمومی نمایشگاهی از تاریخ معاصر ایران برپاست. به این شکل که سلول‌های زندان را به گالری تبدیل کرده‌اند. راهنمایان بسیار خوش برخورد این بخش هر اطلاعاتی که بازدید‌کننده می‌خواهد را ارائه می‌دهند. در کنار آن راهروی سلول‌های انفرادی است که هر سلول به یک شخصیت برجسته تعلق داشته است. جالب توجه‌ترین این سلول‌ها سلولی است که به یاد و خاطره فرخی یزدی بازسازی شده و دیوار‌های آن از شعر‌های وی پر است. در یک راهروی دیگر سلول‌های دسته‌جمعی است که در میان آنان دو سلول بیش از دیگران جلب توجه می‌کند.

سلولی مخصوص یادمان تمام کتاب‌هایی است که نویسندگانش روزگاری را در زندان قصر گذرانده‌اند. از معروف‌ترین این نویسندگان و شاعران می‌توان از احمد شاملو شاعر، محمود دولت‌آبادی داستان‌نویس، بزرگ‌علوی داستان‌نویس و عضو 53 نفر، موسوی گرمارودی شاعر، اخوان ثالث شاعر، مهندس بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت و همچنین آیت‌الله طالقانی نام برد. در راهروی روبه‌روی این بخش نمایشگاهی بر پاست از اسناد و مدارک مربوط به زندان همچنین کتابخانه‌ای از کتاب‌های زندانیان که در نوع خود بی‌نظیر است.

در یک بخش نیز فیلمی از آزادی زندانیان سیاسی در آبان‌ 57 با اوجگیری انقلاب مردم ایران پخش می‌شود که به واقع حس نوستالژیک تمامی بازدید کنندگان را بر می‌انگیزد و اشک در چشمان همگان حلقه می‌زند. در کنار این همه در قسمت انتهایی این نمایشگاه آثار هنری به پاسداشت تمامی زندانیان سیاسی برپاست. در این میان، اما بخش مهم‌تر باغ موزه زندان قصر قسمت زندانیان سیاسی معروف به بتن آرمه است. در این بخش ابتدا تصاویر زندانیان سیاسی محبوس در این زندان نصب شده است. بسیاری از زندانیان سیاسی آن دوران یا در میان ما نیستند یا درحال حاضر خود مسئولان مملکتی و دولتی شده‌اند.

مهرداد شاکری