قنات‌های زندگی بخش، زندگی می‌گیرند

به گزارش خبرنگار جام‌جم ، لایه‌های آب زیرزمینی علاوه بر زندگی‌بخش بودن، نوعی توازن در لایه‌های زمین ایجاد کرده و باعث استحکام سطح زمین می‌شوند.

در واقع آب‌های زیرزمینی نوعی ستون زیرزمینی نیز محسوب شده که لایه‌های سطحی را از خطر فروریختن و فروکش کردن حفظ می‌کند.

با این حال استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی که به گفته وزیر نیرو به ذخایر استراتژیک کشور نیز رسیده، در کنار خشکسالی چند سال اخیر باعث شده بسیاری از دشت‌های کشور دچار فرونشست شده و خسارت مالی و جانی در پی داشته باشد.

با این حال قنات‌ها کم‌کم می‌روند به نقاطی حادثه‌خیز تبدیل شوند؛ چراکه اصولا آبی در دل آنها جریان ندارد و همانند حفره‌های خالی در دل زمین گاه و بیگاه باعث فرونشست زمین و در کام خود فروکشیدن انسان‌ها و اموالشان می‌شود.

به این ترتیب با افزایش این فرونشست قنات‌ها در برخی استان‌ها نظیر خراسان جنوبی و کرمان، کارشناسان هشدار می‌دهند اگر برای این موضوع فکری اساسی نشود، دیگر استان‌های قنات‌خیز نیز دیر یا زود با حوادث ناشی از نشست و فروریختن قنات‌ها مواجه خواهند شد.

زندگی زیر سایه ترس

وضعیت قنات‌ها اکنون در حال افزایش حادثه‌آفرینی دراستان‌هایی چون خراسان جنوبی و کرمان است. در این باره مهر در گزارشی از افزایش حوادث قنات‌ها در شهر بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی خبر داد.

در این گزارش آمده است: ساعت حوالی ۱۲ روز دوشنبه 11 آبان ماه ۹۴ است، راننده آژانس خیابان موسی بن جعفر بیرجند در خراسان جنوبی را طی می‌کند تا مثل همیشه ماشین خود را نزدیک آژانس کنار خیابان پارک کند، هنوز به‌جای پارک همیشگی نزدیک نشده که ماموران آتش‌نشانی، هلال‌احمر، شهرداری و مردم را می‌بیند که حول گودالی حلقه‌زده و با جرثقیل قصد دارند یک دستگاه کمپرسی را از داخل زمین بیرون بکشند.

راننده به جمعیت نزدیک شده و علت حادثه را می‌پرسد که باز هم همان قصه همیشگی فرونشست زمین را بازگو می‌کنند، گویا این بار زنده شدن دوباره قنات خاموش لوله‌های اصلی آب و فاضلاب قدیمی محل را که حالا دیگر کاملا فرسوده هستند، تخریب و سبب قطع شدن آب محله از روز گذشته و خالی شدن زیرزمین شده‌ که در نهایت سبب فرونشست آسفالت خیابان و فرورفتن کمپرسی شده است.

باز هم مثل همیشه بعد از بیرون کشیدن کمپرسی از داخل زمین، شهرداری گودال را با چند ماشین خاک پر و آسفالت را دوباره پینه می‌کند تا حادثه بعدی و تکرار دوباره این کار...
تله‌های زیرزمینی در مسیر مردم کرمان وجود قنات‌های قدیمی و فرونشست زمین هنگام وقوع زمین‌لرزه و بارندگی موجب رانش یا فرونشست زمین در شهر کرمان می‌شود که در سال‌های اخیر بروز این حوادث در کرمان افزایش یافته است.

وجود آب‌انبارها و یخدان‌های متعدد در شهر کرمان نشانگر وجود این قنات‌ها برای تامین آب آنها درگذشته بوده است. از سوی دیگر اگر از روی نقشه شهر قدیم کرمان را نگاه کنیم، کل شهر به بافت تاریخی کنونی کرمان خلاصه می‌شد و رفته‌رفته در طول زمان زمین‌های کشاورزی اطراف بخش تاریخی به بافت شهری تبدیل شد، اما از آن زمان تاکنون مطالعه دقیقی در خصوص مسیر و مکان‌های این قنات‌ها صورت نگرفته و آنها همچنان زیرپوست شهر کرمان وجود دارند.

وجود این حفره‌های زیرزمینی که حالا دیگر خشک ‌شده‌اند خطرات بسیاری را برای شهر کرمان در برداشته است، ازجمله این حوادث رخداد دو شب پیش در خیابان قدوسی کرمان بود که پس از اندکی بارندگی زمین فروکش کرد و حفره‌ای 10 متری و با عمق زیاد در آن ایجاد شد. البته این نخستین حادثه از این دست در شهر کرمان نیست و در طول سال و بعد هر زمین‌لرزه یا بارندگی شاهد بروز حوادث متعددی در این خصوص هستیم که بارزترین آنها فرونشست گسترده زمین در خیابان جهاد شهر کرمان بعد از زمین‌لرزه یک ماه قبل در شهر کرمان بود؛ زمین‌لرزه‌ای که خسارت جانی و مالی نداشت، اما موجب شد یکی از همین قنات‌ها در مجاور سیستم فاضلاب شهر کرمان ‌یکباره فرو رود و برای مدت‌ها یکی از خیابان‌های اصلی شهر کرمان مسدود شود.

رئیس سازمان زمین‌شناسی استان کرمان دراین باره در گفت‌وگو با مهر می‌افزاید: این قنات‌ها قدمت بالایی دارند و جریان آب در این قنات‌ها پس از ساخت‌وسازهای شهری بر روی آنها متوقف‌ و حفره‌هایی خالی در زیرزمین ایجاد شده است که در صورت بروز بارندگی و نفوذ آب از سطح زمین دچار ریزش‌های ناگهانی می‌شوند.

احیای قنات‌ها، تنها راه نجات از بحران

در همین زمینه مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به این که قنات‌ها یکی از نشانه‌های اقتدار ایرانیان در مواجهه با زیست‌بوم خشکشان بوده است که بیش از1000 سال قدمت دارد، به جام‌جم می‌گوید: اگر قرار بود انرژی این میزان آب از طریق نیروگاه‌های برقی تامین شود، به نیروگاهی احتیاج داشتیم که بتواند دست‌کم به میزان 1.6 تا 2000 مگاوات انرژی تولید کند، یعنی معادل انرژی نیروگاه شهید رجایی. ویژگی مثبت دیگری که قنات‌ها دارند، این است که استفاده از آنها به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی یا فرآیندهای دیگری نظیر فرو نشست و خودسوزی زمین منجر نمی‌شد، چون قنات‌ها مازاد آب سفره‌های زیرزمینی را برداشت می‌کردند. همچنین برای استفاده از آب قنات‌ها به هیچ گونه اقدامی چون احداث سد نیاز نبود.

به گفته محمد درویش، اما همه این مزیت‌ها را به دلیل استفاده بیش از حد از موتورپمپ‌ها، چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، احداث سد، طرح‌های انتقال آب بین حوزه‌ای و همچنین تفکر غالب سازه‌ای در مدیریت آب کشور از دست دادیم، که این امر باعث شده امروزه قنات‌ها در استان‌هایی نظیر خراسان، تهران، فارس، یزد، کرمان و سمنان به مشکلات سازه‌ای چون فرو نشست و تخریب ساختمان‌ها و جاده‌ها و ... منجر شود.

وی یادآور می‌شود: اکنون نیز تنها راهکار باقیمانده برای نجات از این بحران راه افتادن نهضت زنده‌سازی سامانه قنات‌ها و مواجهه خردمندانه با این موضوع و همچنین تعادل بخشی به میزان تغذیه سفره‌ها و استفاده از آنهاست، زیرا عملا پرکردن قنات‌ها امکان‌پذیر نیست.