پول بیار، مومیایی ببر

این آمار از بازار پرسودی خبر می‌دهد که هر سوداگری را برای طی کردن یکشبه راهی صدساله وسوسه می‌کند تا جایی که یک مومیایی تقلبی می‌سازند و نام شاهزاده هخامنشی را بر آن می‌گذارند، در حالی ‌که مومیایی کردن اجساد در ایران باستان به‌هیچ وجه مرسوم نبوده است. البته این سوداگران گاهی افراد زبردست و ماهر را به‌کار می‌گیرند و اشیایی می‌سازند که تشخیص آن برای کارشناسان هم آسان نیست. برای مثال، در سفر محمدعلی نجفی رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی به نیویورک در سال 92، یک شیردال سیمین از سوی یکی از سازمان‌های آمریکایی به نشانه حسن‌نیت به او هدیه داده شد که در ایران مشخص شد این شیء بدلی است.

بدلی یا اصلی؟

اما کارشناسان چگونه تشخیص می‌دهند که یک اثر تاریخی اصل است یا بدل؟ به گفته دکتر علیرضا بهرمان رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، امروزه برای ارزشیابی و تشخیص اصل از بدل آثار تاریخی، روش‌های نوینی در جهان وجود دارد که بعضا در کشور ما نیز استفاده می‌شود: «در گذشته تاکید بر تخصص و تجربه فرد بود، یعنی فردی که سال‌ها با آثار تاریخی کار و روی آنها مطالعه کرده با بررسی‌های تطبیقی شکل، مواد و ویژگی‌های یک اثر تاریخی اصالت آن را تشخیص می‌داد.»

به باور او، گاهی سازندگان آن‌قدر در ساخت اشیای بدل مهارت به خرج می‌دهند که کارشناسان را نیز دچار اشتباه کرده‌اند. بهرمان به پیش از انقلاب اشاره می‌کند که اشیایی از حراج‌های بین‌المللی خریداری شد، اما در مطالعات حفاظتی و مرمتی مشخص شد این آثار اصل نیست و کارشناسان در خرید این آثار دچار اشتباه شده بودند.

به گفته رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی، سازندگان آثار تقلبی برای این‌که این اشیا قدیمی جلوه کند، از روش‌های مختلف شیمیایی برای تشکیل پتینه یا لایه‌ای رسوبی استفاده می‌کنند؛ برای مثال در اشیای برنزی با استفاده از این روش‌ها پتین‌های سبز، آبی و قهوه‌ای ایجاد می‌کنند که به‌صورت طبیعی، محصول فرسایش و خوردگی فلز در طول زمان است. او با بیان این‌که در گذشته تشخیص این دو دشوار بود، می‌گوید: اما امروز با روش‌های آزمایشگاهی به‌راحتی می‌توان دریافت که شیء فلزی در اثر مواد شیمیایی پتینه شده یا در طول زمان.

اما چه کسانی در تولید این آثار دست دارند که با ظرافت خاصی ساخته می‌شود؟ و چه منافعی برای آنها در پی دارد؟ به گفته بهرمان کسانی‌که سراغ این نوع کارها می‌روند افرادی با ضریب هوشی بالا هستند، نه تنها کسانی‌که در تولید آثار تاریخی تقلبی دست دارند، همچنین کسانی‌که اسکناس جعل می‌کنند از دانش فنی و مهارت بالایی برخوردارند، اما استعدادشان را در راهی منفی به‌کار می‌گیرند.

او با بیان این‌که فروش آثار تاریخی می‌تواند سود کلانی را عاید افراد کند، می‌افزاید: از این رو برخی به تولید و فروش آثار تقلبی گرایش پیدا می‌کنند و قطعا هم برخی از هنرمندان در این جریان دست دارند؛ هنرمندی که فقط مهارت دارد وگرنه هنرمند واقعی که شخصیت هنری دارد هرگز خودش را آلوده این مسائل نمی‌کند.

به گفته بهرمان، شبکه‌هایی که در قاچاق آثار تاریخی یا تولید آثار تقلبی نقش دارند، در برخی موارد دست‌کمی از شبکه‌های قاچاق مواد مخدر ندارند و این مساله نه‌تنها در ایران بلکه در همه جهان شایع است.

او با اشاره به این‌که خوشبختانه در ایران خرید و فروش آثار تاریخی ممنوع است و نظارت خوبی از سوی دستگاه مربوط صورت می‌گیرد، عنوان می‌کند: برخلاف حفاری‌های غیرمجاز، تولید آثار تقلبی از کشورهای دیگر کمتر است.

مخدوش کردن هویت ملی

دکتر احمد چایچی، مدیر گروه پژوهشی اشیای فرهنگی ـ تاریخی پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، که زیرمجموعه‌اش در کارشناسی علمی اصالت اشیای تاریخی نقش دارد نیز تجربه و تخصص را در کنار روش‌های آزمایشی برای تشخیص اصالت آثار تاریخی ضروری برمی‌شمرد.

به گفته او، وظیفه اصلی در تعیین تشخیص اصالت اشیا بر دوش اداره کل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی ـ فرهنگی سازمان میراث فرهنگی است. او با بیان این‌که از سوی دیگر، قوه قضاییه بر اساس قواعد و دستورالعمل‌ها برای کارشناسان پروانه صادر می‌کند و احراز هویت و اصالت اشیای تاریخی در پرونده‌ها و دعاوی حقوقی به‌عهده آنهاست، می‌گوید: برای مثال قاچاق اشیای تقلبی، مجازات متفاوتی با قاچاق اشیای تاریخی اصیل دارد. اگر اشیا اصل باشد، اتهام دست داشتن در حفاری غیرمجاز و قاچاق ولی ساخت اشیای تقلبی از نظر حقوقی مجازات دیگری در پی دارد.

چایچی درباره شگرد قاچاقچیان اشیای تاریخی می‌گوید: از قدیم، وقتی اخبار کشف آثار برجسته‌ای از یکی محوطه‌های تاریخی در جهان منتشر می‌شد، شبکه‌های قاچاق با ساخت اشیای تقلبی سعی در فروش و کسب سود از این طریق می‌کردند.

چایچی در پاسخ به این‌که چه کسانی این اشیا را می‌سازند با بیان این‌که هر شیء گران‌قیمتی که در بازار وجود دارد، کارگاه ساخت تقلبی‌اش یافت می‌شود، عنوان می‌کند: ساخت اشیای تاریخی تقلبی هم در کارگاه‌ها صورت می‌گیرد که با رجوع به پرونده‌های موجود در یگان حفاظت میراث فرهنگی و قوه قضاییه می‌توان متوجه شد چه کسانی در این زمینه دست دارند.

سرنوشت آثار کشف شده تقلبی

به گفته مدیر گروه پژوهشی اشیای فرهنگی ـ تاریخی پژوهشکده باستان‌شناسی، تصمیم درباره نگهداری یا امحای اشیای تقلبی تاریخی به عهده قوه قضاییه و اداره کل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی ـ فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی است.

چایچی همچنین عقیده دارد کسانی‌که در تولید آثار تقلبی دست دارند، هویت ملی یک ملت را مخدوش می‌کنند و به نوعی حاکمیت ملی یک سرزمین را نقض کرده‌اند، همان‌طور که قاچاق و فروش آثار تاریخی نقض حاکمیت یک ملت است.

کمیل انتظاری