محدودیت‌های تحقیق و توسعه مشکل‌ساز یا بدون مشکل؟

با وجود این در طول مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5، طرف غربی تلاش کرد تا آنجا که می‌تواند امکان توسعه هسته‌ای کشورمان را محدود کند.

این فشارها تا آنجا ادامه یافت که در فرجام، ماه گذشته رهبر معظم انقلاب در سخنانی با تاکید بر این‌که جمهوری اسلامی ایران سال‌های طولانی محدودیت را قبول ندارد، تصریح کردند: «در طول سال‌های محدودیت هم باید تحقیق و توسعه ادامه داشته باشد. آنها می‌گویند در مدت ۱۲ سال هیچ کاری نکنید اما این، یک حرف زور مضاعف و غلط مضاعف است.»

گام‌های شفافیت‌ساز ایران در برجام

در راستای این خطوط قرمز در نهایت ایران و 1+5 بر سر برنامه جامع اقدام مشترک به توافق رسیدند.

آن‌طور که در برجام گفته شده، «طرح بلندمدت ایران شامل برخی محدودیت ‏های مورد توافق در مورد همه‏ فعالیت‏ های غنی ‏سازی اورانیوم و فعالیت‌های مرتبط با غنی‏ سازی اورانیوم، از جمله برخی محدودیت‌های مشخص در برخی فعالیت‌های خاص تحقیق و توسعه، برای هشت سال نخست و به‌دنبال آن، با یک ضرباهنگ معقول، تکامل تدریجی به سمت مرحله‏ بعدی فعالیت‏های غنی‏سازی‏ ایران برای اهداف منحصرا صلح‏آمیز، به نحو موصوف در پیوست یک خواهد بود.

ایران به تعهد داوطلبانه خود، به نحو شرح داده شده در برنامه بلندمدت غنی ‏سازی و تحقیق و توسعه غنی‏سازی خود که به‌عنوان بخشی از اعلامیه‏ اولیه‏ ایران برای پروتکل الحاقی ارائه خواهد شد پایبند خواهد بود.»

در برجام همچنین تصریح شده است: «ایران، در 10 سال آغاز به از رده خارج کردن سانتریفیوژهای IR-1 خود خواهد کرد. طی این دوره، ایران ظرفیت غنی‏سازی خود در نظنز را حداکثر تا ظرفیت غنی‏سازی اورانیوم تعداد ۵۰۶۰ سانتریفیوژ IR-1 نصب شده نگه خواهد داشت. سانتریفیوژهای اضافی و زیرساخت‏های غنی‏ سازی مربوط در نطنز تحت نظارت مستمر آژانس به نحو مشروح در پیوست۱ انبار خواهد شد.»

در این متن همچنین در ارتباط با برنامه توسعه هسته‌ای کشورمان در اراک و فردو نیز اقدامات شفافیت‌ساز مورد تاکید قرار گرفته است.

گرچه در بند دوم قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل که بر مبنای برجام صادر شده، تصریح شده است که این شورا «بر تعهدات خود به پیمان ان.پی.تی برای منع تکثیر تسلیحات اتمی و نیاز به این‌که همه کشورهای عضو پیمان ان.پی.تی به وظایف خود در قبال این پیمان به‌طور کامل عمل کنند، تاکید دوباره می‌کند و حق کشورهای عضو این پیمان را مطابق مواد یکم و دوم این پیمان برای داشتن برنامه تحقیق، تولید و استفاده از انرژی اتمی برای مقاصد صلح‌آمیز بدون تبعیض، یادآوری می‌کند»، ولی منتقدان بر این باورند که تعهداتی که تهران در برجام در ارتباط با برنامه هسته‌ای خود داده، عملا روند تحقیق و توسعه هسته‌ای را با موانعی جدی روبه‌رو می‌سازد. انتقادی که از سوی دست‌اندرکاران مذاکرات بی‌پاسخ نمانده و چند روز قبل عباس عراقچی در کمیسیون آموزش مجلس تاکید کرده «محدودیت‌هایی که پذیرفته شده است، به حدی نیست که کشور را دچار مشکل کند.»

دفاع تیم مذاکره‌کننده از تعهدات ایران در جمع‌بندی مذاکرات

دکتر علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان نیز در مجلس در پاسخ به برخی انتقادها از روند تحقیق و توسعه هسته‌ای ایران در مدت اجرای برجام توضیح داد: «می‌گویند پس از ده سال محدودیت سانتریفیوژ نسل 8 قدیمی می شود در حالی که حدود ده سال طول می کشد که این سانتریفیوژها به تولید انبوه برسند. ما اکنون در حال کار مختصر روی این سانتریفیوژها هستیم که اگر آن را شتاب دهیم حدود ده‌سال طول می‌کشد که قابل استفاده تجاری شود، چطور می‌توان گفت پس از ده‌سال از رده خارج می‌شود؟ ماشین‌های نسل 6 و 8 ماشین‌های آینده ما خواهند بود زیرا در سایت نطنز سرمایه‌گذاری عظیمی کرده‌ایم که ظرفیت نصب 50 هزار سانتریفیوژ دارد، اگر قرار باشد از ماشین‌های نسل 8 با 20 سو در این سایت استفاده کنیم می‌توان یک میلیون سو تولید کرد که پاسخگوی پنج، شش رآکتور قدرت است. بر این اساس نمی‌خواهیم از ماشین‌های دیگری با سوی کمتر در این سایت استفاده کنیم زیرا امکانات فراوان در این سایت ایجاد و سرمایه‌گذاری عظیمی در آن کرده‌ایم و نمی‌خواهیم سایت دیگری بسازیم.» او همچنین تاکید کرد: «در افکار عمومی به نحوی جا افتاده است که تصور می‌کنند هر روز باید یک سانتریفیوژ جدید بسازیم در حالی که این طور نیست.»

چالش‌های تحقیق و توسعه هسته‌ای به روایت استاد روابط بین‌الملل دانشگاه

دفاع مذاکره‌کنندگان از جمع‌بندی گفت‌وگوهای ایران و 1+5 البته باعث نشده تا صاحبنظران از بررسی دقیق آنچه درباره فرآیند توسعه هسته‌ای در برجام آمده، غفلت کنند.

در همین رابطه دکتر ابراهیم متقی، استاد روابط بین‌الملل و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «جام‌جم» به محدودیت‌هایی که براساس قطعنامه 2231 شورای امنیت در حوزه‌هایی چون برنامه موشکی، رآکتور آب سنگین اراک و تحقیق و توسعه هسته‌ای برای ایران در نظر گرفته شده، اشاره کرده و توضیح می‌دهد: «وضعیت تحقیق و توسعه در حوزه سانتریفیوژها درحالی است که در دوران محدودیت، ما امکان پیشرفت موثری در اهداف غنی‌سازی برای تولید سوخت، نخواهیم داشت.»

ابراهیم متقی در ادامه به موضوع رآکتور آب سنگین اراک اشاره کرده و خاطرنشان می‌کند: «ابتدا گفته شد که این رآکتور به‌گونه‌ای بازطراحی می‌شود که پلوتونیوم با قابلیت استفاده تسلیحاتی در آن تولید نشود، درحالی که در برجام، این وضع محدودتر شده و موافقت شده تا ایران قابلیت‌های آب سنگین را اعاده نکند بنابراین گرچه در لوزان حرف از تحقیقات معطوف به رادیوایزوتوپ‌ها بود، ولی در حال حاضر صحبت از نابودی یا انتقال قلب رآکتور اراک به خارج از کشور است و مهم‌تر از آن این موضوع مطرح شده که قابلیت‌های رآکتور قابلیت بازآفرینی نداشته باشد و قلب آن با بتن پُر شود و ایران تا 15 سال هیچ رآکتور آب سنگین دیگری نسازد و طبیعی است که همه این محدودیت‌ها تحت نظارت آژانس است و براساس پروتکل الحاقی هر برنامه مرتبط با برنامه هسته‌ای و آب سنگین باید پیش از بناشدن اطلاع‌رسانی شود که روشن است کشورها علاقه‌ای به ارتقای توان ایران ندارند.» او به موضوع ارتقای سانتریفیوژها اشاره کرده و تاکید می‌کند که زمینه برای استفاده صنعتی از این سانتریفیوژها با وجود تزریق گاز مهیا نیست.

وی به وضع فردو نیز اشاره کرده و با یادآوری تعهدات داده شده، ادامه روند تحقیق و توسعه در این حوزه را مشکل می‌داند. این استاد دانشگاه، از تغییر در مواضع تیم مذاکره‌کننده در قبال محورهای تحقیق و توسعه برنامه هسته‌ای کشورمان در دو سال گذشته انتقاد کرده و با اشاره به محدودیت‌های در نظر گرفته شده برای کشورمان در قطعنامه شورای امنیت، از این‌که براساس این قطعنامه به‌راحتی می‌‌توان ایران را متهم به عدم تعهد نسبت به تعهدات کرد و زمینه بازگشت تحریم‌ها را فراهم آورده، ابراز نگرانی می‌کند.