تولید خاویار در قلب کویر

ماهیان خاویاری علاوه بر قدمت و ارزش زیستی فوق‌العاده، از نظر تجاری و اقتصادی نیز حائز اهمیت تلقی می‌شوند. خاویار تولیدی برخی از گونه‌های ماهیان استورژن به اندازه‌ای ارزشمند است که در بازارهای جهانی گاه قیمت آن بالغ بر چند هزار دلار (هشت تا ده هزار دلار برای هر کیلو) است. از سوی دیگر قیمت گوشت ماهیان خاویاری نیز نسبت به ماهیان دیگر گران‌تر است. اما این تفاوت قیمت در اصل به دلیل تفاوت محسوس میان گوشت آنها با دیگر ماهیان نیست؛ بلکه علت اصلی این افزایش قیمت را باید در کم تعداد بودن این ماهیان ارزشمند جستجو کرد. البته افزایش قیمت گوشت و خاویار ماهیان استورژن به چند دلیل جای تعمق دارد. درست است که در این شرایط اغلب از تعداد مصرف‌کنندگان کاسته می‌شود، اما از طرفی صید و عرضه غیرقانونی ماهیان خاویاری به دلیل منافع اقتصادی کلان توسط عده‌ای سودجو افزایش پیدا می‌کند. این مهم در حال‌حاضر از عوامل تهدیدکننده جمعیت گونه‌های مختلف ماهیان خاویاری است. خوشبختانه ارزش‌های ماهیان خاویاری بویژه در کشور ما سبب شده طرح‌های تحقیقاتی حفاظتی متعددی در این زمینه شکل بگیرد که می‌توان به موفقیت پژوهشگران مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور واقع در منطقه کویر مرکزی ایران (یزد) اشاره کرد. بنا به گزارش روابط عمومی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی، پژوهشگران شهرستان بافق یزد برای نخستین‌بار موفق شده‌اند از فیل‌ماهیان خاویاری (یکی از مهم‌ترین گونه‌های ماهیان استورژن موسوم به بلوگا) «خاویار پرورشی» تولید کنند. نظر به اهمیت این خبر با دو نفر از کارشناسان فعال در این عرصه گفت‌و گو کرده‌ایم که اهم آن را در گزارش ذیل می‌خوانید.

پایه‌ریزی پروژه تحقیقاتی تولید خاویار پرورشی در بافق

از سال 1381 مدیریت شیلات استان یزد برای نخستین‌بار تعدادی بچه‌ماهی خاویاری 20 گرمی را به منطقه بافق وارد کرد. حضور این نمونه‌های ارزشمند زمینه‌ساز آغاز پروژه‌ای تحقیقاتی با بودجه دولتی شد که هدف از آن پرورش ماهیان خاویاری بود. نسرین مشائی، رئیس مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور یزد در این زمینه به خبرنگار جام‌جم گفت: «تحقیقات روی ماهیان خاویاری کل کشور تحت مدیریت انستیتو تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری در استان گیلان انجام می‌شود؛ از این‌رو بخش عمده بودجه‌های تحقیقاتی دولتی و خصوصی نیز بالطبع در خاستگاه اصلی آن سرمایه‌گذاری می‌شود. با توجه به اهمیت این گونه ارزشمند، تلاش‌های متعددی به منظور استفاده از بودجه جهاد کشاورزی و سازمان محیط‌زیست استان صورت گرفت؛ اما متاسفانه با وجود درخواست‌های مکرر و ارائه پروپوزال تحقیقاتی در این امر توفیق چندانی حاصل نشد. تا این که در نهایت این مرکز از سال 1391 و با استفاده از اعتبارات غیردولتی تحقیقات خود را آغاز کرد. موافقت مدیریت سنگ‌آهن مرکزی بافق به منظور همکاری و پشتیبانی از مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور، سبب شد نیروی انسانی مجرب بومی و دلسوز در نهایت کار خود را آغاز کند. مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور در نهایت توانست مدل‌هایی علمی را برای پرورش در منطقه پیاده کرده و به نتیجه برساند.» مشائی درباره فناوری و مدل علمی اجرایی گفت: « منطقه بافق یزد گرچه یکی از گرم‌ترین مناطق کشور است، اما وجود ذخایر بسیار وسیع آب‌های لب‌شور زیرزمینی، شرایطی نسبتا مشابه با دریای مازندران

(Adriatic-Ponto-Caspian) را ایجاد کرده که می‌تواند شرایط اکولوژیک موفقی را از این حیث و به‌منظور ایجاد نمونه‌های مولد و پرورشی فراهم کند. برنامه نگهداری و تغذیه با هدف مولدسازی و دستیابی به خاویار پرورشی از جمله اهداف این طرح بود که به آنها عمل شد. نکته‌ای که درباره فیل‌ماهیان باید به خاطر داشت، این است که برخی نرها اولین مهاجرت تولیدمثلی خود را در رودخانه اورال در 9 تا 11 سالگی و ماده‌ها در 15 تا 20 سالگی انجام می‌دهند. نرهای بالغ در رودخانه ولگا ده تا 15 ساله و ماده‌ها 16 تا 22 ساله هستند. اما در شرایط اسارت با بهره‌برداری از شرایط هیدرولوژی و اکولوژی مناسب و برنامه‌های تغذیه و بهداشتی، می‌توان در مدت زمان کوتاه‌تری به این مهم رسید. مرکز از سال 1381 پروژه‌هایی در زمینه فیزیولوژی، پرورش و مولدسازی فیل‌ماهیان اجرا کرده و پروژه اخیر نیز به طور ویژه حاصل مولدسازی فیل ماهیان بوده است. دستاورد این پروژه تحقیقاتی استحصال خاویار از سه قطعه فیل‌ماهی با میانگین وزن 59 کیلوگرم، آن هم در ناحیه خشک ولم یزرع کویری است».

چالش‌های مطالعاتی

ماهیان خاویاری مانند بسیاری دیگر از گونه‌های جانوری شرایط زیستی خاصی دارند. هر گونه جانوری از یک رشد طبیعی برخوردار است که به حداکثر رشد ذاتی معروف است. حداکثر رشد ذاتی به فیزیولوژی گونه بستگی دارد و چندان قابل تغییر نیست. برای مثال اگر یک ماهی خاویاری هر مرتبه بین 200 تا 300 هزار تخم تولید می‌کند، تحت هیچ شرایطی نمی‌توان تعداد تخم آن را به یک میلیون رساند. دکتر آریا وزیرزاده، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز مهم‌ترین تهدید پیش‌روی ماهیان خاویاری را در شرایط کنونی، کمبود ماهیان مولد مناسب عنوان کرده و می‌گوید: متاسفانه بیشتر ماهیان مولد موجود، در رده ماهیان مولد مناسب نیستند. یک ماهی مولد مناسب باید توان مهاجرت به رودخانه را داشته باشد؛ درحالی که سدسازی و کمبود آب رودخانه‌های طبیعی در اصل مشکل اصلی بقای این ماهیان ارزشمند است. یکی دیگر از مشکلات، غذاگیری سخت این ماهیان است که البته در مورد فیل‌ماهی این مشکل نسبت به دیگران کمتر است. نو بودن دانش پرورش ماهیان خاویاری در مزارع یکی دیگر از مشکلات است. در حالی که سابقه کشور ما در زمینه بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری نزدیک به صد سال (از 1301 ه.ش‌ تا به امروز) است. هدف در گذشته بازسازی ذخایر یعنی پرورش بچه ماهی به‌منظور رهاسازی بود، اما در حال حاضر که بحث تکثیر و پرورش به منظور بهره‌برداری مطرح است، دانش ما به واقع هنوز در مراحل اولیه و جوان است. علاوه بر این، ما هنوز یک جیره غذایی را که برای همه ماهیان خاویاری مناسب باشد، پیدا نکرده‌ایم. در ایران کارهای تحقیقاتی خوبی در دست انجام است. مراکز تحقیقاتی خوبی مانند موسسه تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری در حال تحقیق هستند؛ اما واقعیت این است که دانش تکثیر و پرورش ما در مقایسه با کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا و آمریکا که از 50 سال پیش پرورش تجاری را آغاز کرده‌اند؛ جوان است. اصلی‌ترین محققان ما الان در دانشگاه‌ها مشغول تحصیل هستند، اما مشکل اینجاست که یک دانشجوی کارشناسی ارشد هم‌اکنون برای یک پروژه تحقیقاتی بین 600 هزار تا یک میلیون تومان دریافتی دارد و طبیعی است این میزان برای به ثمر رساندن یک پروژه تحقیقاتی مناسب کافی نیست.

ضرورت اجرای طرح‌های تحقیقاتی و تکثیر در اسارت ماهیان خاویاری

بیشتر گونه‌های ماهیان خاویاری بویژه فیل‌ماهی دریای خزر به تائید اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو ـ سی‌ان)، در رده «بشدت در معرض خطر» جای می‌گیرند و این مساله دلیل بر اهمیت و ضرورت حفاظت از جمعیت‌های آسیب‌پذیر آنهاست. این پرسش اغلب مطرح می‌شود که تا چه اندازه می‌توان با اطمینان از موفقیت پروژه‌های تحقیقاتی و تکثیر ماهیان خاویاری به‌عنوان تضمینی برای بقای این جمعیت‌های آسیب‌پذیر یاد کرد؟ دکتر وزیرزاده در پاسخ به این پرسش می‌گوید: اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یوسی‌ان) برای سنجش وضعیت زیستی گونه‌های مختلف، آنها را در مدت ده سال یا سه نسل (هرکدام که طولانی‌تر باشد) بدقت زیرنظر می‌گیرد. در مورد ماهیان خاویاری چون طول هر نسل قریب به 20 سال برآورد شده، لذا وضعیت زیستی آنها در 60 سال گذشته بررسی شده است. آمارهای 60 سال گذشته بوضوح نشان می‌دهد که وضعیت جمعیتی اغلب گونه‌های ماهیان خاویاری اسفناک است. سال 92 میزان صید ما از گونه‌های مختلف ماهیان خاویاری حدود 56 تن بوده که البته بیشترین میزان صید هم در استان گلستان و تقریبا 23 تن تخمین زده شده است. در حالی که براساس آمارهای آی‌یوسی‌ان میزان صید دریای خزر در خلال سال‌های 1945 تا 1955 میلادی (1324تا 1334 ه.ش) به طور متوسط معادل 1380 تن بوده است. آمارهای سازمان شیلات موید آن است که صید فعلی به لطف اقدامات مربوط به بازسازی ذخایر (تولید بچه ماهی و رهاسازی به دریا) انجام می‌شود. اما واقعیت مسلم این است که ساخت سد و از بین رفتن زیستگاه‌های تخم‌ریزی طبیعی به حدی بر این جمعیت‌ها اثر گذاشته که در حال حاضر راهکاری بجز بازسازی ذخایر، آن هم از طریق طرح‌های تحقیقاتی و تکثیر مصنوعی باقی نمانده است.

فرناز حیدری

جام‌جم