درخشش هنر صفوی در ترکیه

آثار هنری عرضه شده در این نمایشگاه در بخش‌های فیروزه‌کوبی، حجم، نگارگری، فرش ایرانی، پتینه، خوشنویسی و بازسازی مُهرهای قلمکاری عصر صفوی بودند و می‌توان گفت آثار بخش خوشنویسی به عنوان آثاری منحصر به‌فرد برجسته‌ترین و زیباترین بخش این نمایشگاه برای ترک‌ها هم جذابیت زیادی داشت تا جایی که در روز افتتاحیه از 32 اثر این بخش 13 اثر به‌فروش رسید.

شاید با خودتان بگویید تابلوهای خوشنویسی و نقاشیخط با بهترین کیفیت در حراج‌های بزرگ بین‌المللی عرضه شده و می‌شود. مگر این تابلوها چه دارد که بخواهیم عناوینی چون منحصر به‌فرد را به آنها بدهیم؟ این سوال ممکن است به ذهن هر مخاطبی برسد و می‌توان گفت تقریبا سوال بجایی است. در پاسخ به آن هم باید برگردیم به سه سال قبل، زمانی که سید رفیع‌الدین رضوی مدیر مرکز آفرینش‌های هنری سلام تصمیم می‌گیرد شیوه‌ای کارگاهی و نوین را برای تولید آثار هنری برگزیند؛ شیوه‌ای که هنرمندان هم از آن استقبال می‌کنند و اتفاق هنری موفقی را شکل می‌دهند.

احیای موتیف‌های دوره صفوی

تابلوهای خوشنویسی در اندازه‌های بزرگ در تمام نمایشگاه‌ها به چشم می‌خورد. آنچه این آثار را منحصر به‌فرد می‌کند زیبایی پارچه‌هایی است که خط‌ها روی آن نوشته شده است؛ پارچه‌هایی که با حاشیه‌های قلمکاری شده روی یک چارچوب قرار گرفته و به بوم تبدیل شده‌ است. این نوآوری که خط را با پارچه‌های قلمکاری تلفیق کرده، هنر خوشنویسی را به قلمکاری به عنوان یکی از صنایع‌دستی موفق اصفهان گره زده است. از طرف دیگر قطع قلم‌هایی که با آنها نوشته شده بزرگ‌تر از قلم‌های قبلی بوده و این موضوع نیز بر زیبایی تابلوها افزوده است.

در بخش خوشنویسی هنرمندان قلم‌هایی از چوب خیزران را به کار گرفته‌اند. همچنین از نوعی قلم فلزی که ابداع هنرمندان ایرانی است هم در این نمایشگاه استفاده شده، ساخت مرکب دست‌ساز و بوم‌های قابل شست‌وشو از دیگر ویژگی‌های آثار خوشنویسی موجود در نمایشگاه «از فرش تا عرش» است. ضمن این‌که برای ساخت مرکب‌ها هم به گفته هنرمندان این بخش امید گنجعلی و محسن سلیمانی زمانی نسبتا طولانی صرف شده است. مرکب‌ها پس از تولید حدود هفت سال در مخزنی در زیر خاک دفن بوده و سپس برای نوشتن از آنها استفاده شده است. در واقع می‌توان گفت پیش تولید آثار خوشنویسی حدود هفت سال زمان برده است.

اما با همه این اوصاف، اگر کسی از گرد راه برسد و کار این هنرمندان را تقلید کند تکلیف زحمات آنها چه خواهد بود؟ وقتی این موضوع را با رضوی مطرح می‌کنیم، می‌گوید: اگر کسی بخواهد این کارها را کپی کند لااقل به سه سال زمان نیاز دارد؛ یعنی سه سال از ما عقب‌تر است. چون ما تمام مراحل از تولید پارچه تا رنگرزی و ساخت مهرها و قلمکاری‌ها و... را خودمان انجام داده‌ایم. او توضیح می‌دهد: سه سال زمان برای ساخت این بوم‌ها صرف شده و مهندسان شیمی، نساجی، مهرسازان و قالب‌سازان برای بخش قلمکاری و احیای موتیف‌های صفوی که در حاشیه بوم به کار رفته در کنار دو نفر قلمکار همراه با خوشنویس کار کرده تا این پروژه را به سرانجام رسانده‌اند. همچنین آهار دادن این متریال که به شیوه دوران صفویه است توسط خودمان انجام شده است.

ترویج هنر شیعی فاخر

همان‌طور که در ابتدای گزارش هم بیان کردیم، مرکز آفرینش‌های هنری سلام شیوه کارگاهی را برای خلق اثر هنری فاخر انتخاب کرده است. اما این‌که دلیل انتخاب این شیوه چیست سوالی است که باید مدیر این مرکز به آن پاسخ دهد. رضوی با تاکید بر این‌که هدف اصلی‌شان ترویج هنر شیعی و هنر فاخر است در این باره می‌گوید: ما برای فروش آثار فاخر، نه روش اقدام شخصی توسط هنرمند را می‌پسندیم و نه قرارداد با گالری‌دارها را، چون روش اول دور از شأن هنرمند است و در روش دوم در حق هنرمند اجحاف می‌شود. بنابراین روش سوم یعنی روش کارگاهی را در پیش گرفتیم تا هنرمند را در سود نهایی اثر سهیم کنیم.

در پایان صحبت‌های ما با رضوی، محسن مرتضایی‌فر سرکنسول ایران در ترکیه و رمزی گور، رئیس اداره وقف ‌که از افراد هنردوست و بانفوذ کشور ترکیه است برای افتتاح نمایشگاه ‌از فرش تا عرش‌ به سالن محل برگزاری می‌آیند. البته قبل از افتتاح نمایشگاه هر یک سخنرانی کوتاهی درباره هنر ایران و نزدیکی فرهنگ ایرانی‌ها و ترک‌ها با یکدیگر دارند.

رمضی‌گُر که بزرگ‌ترین مجموعه‌دار نامه‌ها و دستورات سلاطین عثمانی در ترکیه نیز است، می‌گوید: هنر یکی از بحث‌های مهم زندگی است؛ بخصوص هنر اسلامی. هنر در زندگی مردم تأثیرگذار و پایه اصلی است، بخصوص هنر اسلامی در کشورهای ایران، پاکستان و دیگر کشورهای خاورمیانه. او با اظهار علاقه به هنر ایرانی و اشاره به جایگاه والای این هنر می‌گوید: اکنون مقدمات برپایی نمایشگاه آثار اسلامی را برنامه‌ریزی کرده‌ام و آمادگی دارم این نمایشگاه را علاوه بر ترکیه ‌ در ایران هم برگزار کنم.

در پایان سخنرانی‌ها نمایشگاه افتتاح شده و امکان بازدید همه آثار به نمایش گذاشته شده برایمان فراهم می‌شود. در محوطه سالن اصلی و همچنین طبقه دوم سالن جمال رشید ری آثار حجم ساخته هنرمندان اصفهانی چشم و دل هر بیننده‌ای را می‌رباید. عقاب‌هایی که با غرور سر به سمت بالا گرفته‌اند، شیرها و آهوهایی که یکی با زیبایی و ظرافت و دیگری با قدرت به زیبایی فضای سالن افزوده‌اند و عقاب‌هایی که مار در دهان گرفته و گویی برای پرواز خیز برداشته‌اند، در جای جای سالن توجه بازدید‌کنندگان را به خود جلب می‌کند.

در بخش آثار نگارگری و پتینه اما با پدیده خاصی روبه‌رو نیستیم. کارها همه در حد متوسط هستند و اگر بگوییم نمایشگاه در این عرصه توان زورآزمایی و به رخ کشیدن آثار را به هنرمندان ترک ندارد، بی‌انصافی نکرده‌ایم. بخش آثار فیروزکوب نمایشگاه هم تقریبا در حد متوسطی قرار داشت، اما رونمایی از دو حجم گلدان که بزرگ‌ترین حجم فیروزه‌کوب جهان محسوب می‌شود و زیبایی خیره کننده آنها بسیاری را به خود جلب کرده بود.

‌حساسیت ترک‌ها به خوشنویسی و فرش ایرانی

آثار بخش فرش هم از جمله بخش‌های قوی نمایشگاه بود، هر چند گمرگ ترکیه در روز افتتاحیه بخشی از فرش‌ها از جمله فرش ابریشم 40 متری ـ که کار هنرمندان ایرانی است ـ‌را ترخیص نکرده بود. چنانچه رضوی می‌گوید ترک‌ها نسبت به آثار خوشنویسی و فرش‌های ایرانی حساسیت زیادی دارند، چرا که در عرصه خوشنویسی مدعی هستند و در عرصه فرش هم تولید‌کننده. به همین دلیل هم برای نمایش آثار ایرانی در این دو بخش مخالفت بیشتری داشته و دارند.

اما واقعا دلیل این همه حساسیت ترک‌ها به خوشنویسی ایرانی و بخصوص آثار خط ثلث چیست؟ اواخر سال گذشته همایش ثلث‌نویسان جهان اسلام در کشورمان برگزار شد. در این همایش اغلب هنرمندان حاضر از دیگر کشورها و بخصوص هنرمندان ترک بر این تاکید داشتند که خوشنویسان ایرانی در عرصه ثلث‌نویسی قوی نبوده و نستعلیق‌نویسان خوبی هستند. در نمایشگاه از فرش تا عرش هنرمندان ایرانی در عرصه خوشنویسی آثاری منحصر به‌فرد در شکلی تازه ارائه کرده بودند و نقطه قوت این آثار هم در ثلث‌نویسی‌های موفق محسن سلیمانی هنرمند اصفهانی بود؛ آن هم ثلث‌نویسی‌هایی که کاملا به صورت بداهه انجام شده بود. هنرمندان ترک توان بداهه‌نویسی را ندارند، ابتدا طرح‌ها را به صورت کلیشه آماده کرده و پس از آزمودن ترکیب‌بندی‌های مختلف ترکیبی را انتخاب و اجرا می‌کنند. در آثار ایرانی اما ماجرا به این صورت نیست و هنرمند کاملا به صورت بداهه اثر را اجرا کرده و آماده نمایش می‌کند. شاید بتوان گفت نمایشگاه از فرش تا عرش بیش از هر چیز زورآزمایی موفق هنرمندان خوشنویس ایرانی با هنرمندان و حتی گالری‌داران کشوری بود که همه سعی‌شان را برای نادیده گرفتن هنر ایرانی به کار بسته بودند. در این نمایشگاه هنرمندان ایرانی با زنده کردن و احیای برخی سنت‌های دوره صفوی به عنوان یکی از درخشان‌ترین دوره‌های هنر در تاریخ کشورمان و همچنین نوآوری و اجرای موفق، هنر ایرانی را به رخ ترک‌ها کشیدند. تا جایی که در مراسم افتتاحیه 13 اثر از میان آثار خوشنویسی توسط افرادی از ترکیه، فرانسه و انگلیس خریداری شد و میزان فروش آن بنابر اعلام برگزار کنندگان یک میلیون دلار بوده است. هر چند هنوز اغلب ایرانیان هنوز امکان دیدن آثار موجود در نمایشگاه از فرش تا عرش را نداشته‌اند، اما تنها نگاهی به عکس‌های این نمایشگاه می‌تواند گوشه‌ای از آن همه زیبایی خیره‌کننده را در برابر چشمان همه قرار دهد تا به هنر ایران ببالند. ضمن این‌که آثاری از این هنرمندان بزودی در ایران و همچنین دیگر کشورها به نمایش گذاشته خواهد شد.

سخنان محسن مرتضایی‌فر، سرکنسول ایران در کشور ترکیه در افتتاحیه این نمایشگاه

ما با ترکیه دین و زبان مشترک داریم و روابط بسیاری در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی. صلح و دوستی 400 ساله دو کشور و همچنین اشتراکات فرهنگی عمیق ما می‌تواند امکان شکل‌گیری رویدادهایی چون نمایشگاه از فرش تا عرش را رقم زده و زمینه ارتقای فعالیت‌های فرهنگی ـ هنری را فراهم کند.

اصفهان بخشی از فرهنگ مشترک ما و ترکیه است و همانند مساجد و آثار تاریخی آن در استانبول نیز وجود دارد. شاید نمایشگاه از فرش تا عرش برخی دوستان ترکیه‌ای را برای سفر به اصفهان ترغیب کند.

فرهنگ و هنر

زینب مرتضایی‌فرد