پایگاه‌های خدمات اجتماعی؛ چاره حاشیه‌ نشینان

برای رفع این مشکل رئیس مرکز فوریت‌های اجتماعی سازمان بهزیستی دیروز از تاسیس پایگاه‌های خدمات اجتماعی برای حاشیه‌نشینان خبر داده است؛ رویکردی که برخلاف کارساز‌بودنش در گرو تامین اعتبار است.

تاریخچه حاشیه‌ نشینی در کشور را می‌توان در دهه 50 جستجو کرد، زیرا با گسترش شهرنشینی، امکان کار برای افراد بی‌مهارت نیز فراهم شد به همین دلیل افراد زیادی روستاها را ترک کرده و روانه شهرها شدند؛ اما چون از پس هزینه‌های شهرنشینی بر نمی‌آمدند در مناطقه حاشیه‌ای ساکن شدند و در سایه نبود برنامه‌ای مشخص و کارآمد برای حل مشکل آنها روز به روز نیز به تعدادشان اضافه شد. به همین دلیل این روزها مسئولان از شناسایی 850 سکونتگاه غیر رسمی در 77 شهر کشور خبر می‌دهند که آمار جمعیت ساکن در آنها به 11 میلیون نفر می‌رسد.

بنابراین بیراه نگفته‌ایم اگر بگوییم نتوانسته‌ایم در حل معضل حاشیه‌نشینی در کشور موفق عمل کنیم.

یکی از عواملی که سبب شده در این مسیر به نتیجه نرسیم، نوع دیدگاهی است که نسبت به حاشیه‌نشینی در کشور وجود دارد؛ زیرا تا مدت‌ها تصور می‌شد با برخورد قهری می‌توان این آسیب را درمان کرد. برای نمونه می‌توان به نحوه برخورد با منطقه خاک سفید تهران اشاره کرد که مسئولان با رویکرد قهری با این پدیده برخورد کردند و نتیجه این شد که آنها فقط صورت‌مساله را پاک کردند و مشکل باقی ماند.

خوشبختانه این آخرین تجربه برخورد قهری با پدیده حاشیه‌نشینی بود و بالاخره مسئولان به این نتیجه رسیدند برای حل مشکل حاشیه‌نشینان باید به ساکنان این مناطق خدمات اجتماعی ارائه کنند؛ زیرا درست نیست که مسئولان خدمات درآمدزا مانند آب، برق و تلفن را به ساکنان این مناطق ارائه کنند، اما برای ارائه خدمات هزینه‌بر مانند بهداشت و درمان کم‌کاری کنند.

بنابراین تاسیس پایگاه‌های خدمات اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین را باید کلید حل این مشکل دانست؛ روش موثری که متاسفانه در کشورمان با این که شناسایی شده، اما هنوز جدی گرفته نمی‌شود.

پایگاه‌های اجتماعی بیشتر می‌شود

در پایگاه‌های اجتماعی معمولا مددکاران و روان‌شناسان با جلب اعتماد حاشیه‌نشینان با آنها ارتباط برقرار کرده و با شناسایی نیازهای این افراد آنها را به دیگر سازمان‌ها معرفی می‌کنند تا مشکلشان برطرف شود.

حسین اسدبیگی، رئیس مرکز فوریت‌های اجتماعی سازمان بهزیستی، با اشاره به برنامه افزایش تعداد پایگاه‎های خدمات اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین به مهر می‌گوید: اکنون ۱۵۰ مرکز برای حاشیه‌نشین‌ها فعال است. کارشناسان این پایگاه‌ها با کمک مردم سعی می‌کنند مشکلات اجتماعی موجود را برطرف کنند و در مجموع اقدامات تسهیل‌گری برای مسائلی مانند توسعه محله و آموزش افراد انجام دهند.

به گفته وی، در صورت تامین اعتبارات لازم تا پایان سال تعداد پایگاه‌های خدمات اجتماعی در مناطق آسیب‌خیز کشور افزایش می‌یابد.

رئیس مرکز فوریت‌های اجتماعی سازمان بهزیستی در مورد آمار مناطق حاشیه‌نشین و آسیب‌خیز یادآوری می‌کند: براساس آمار وزارت راه و شهرسازی، هم‌اکنون ۸۵۰ محله در ۷۷ شهر آسیب‌خیز و دارای حاشیه‌نشینی شناسایی شده است که در این مناطق و محلات پایگاه‌های خدمات اجتماعی راه‌اندازی شده و می‌شود.

در این مراکز که با کمک کلینیک‌های مددکاری استان تشکیل شده، با شناسایی مشکلات و آسیب‌های محله و منطقه، برای رفع آنها برنامه‌ریزی و اقدام می‌شود.

دستگاه‌ها به وظیفه خود عمل کنند

شهریور 1393 بود که سند ملی راهبردی احیای بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و محلات ناکارآمد شهری در هیات دولت به تصویب رسید که درواقع بازنگری سند ارائه شده سال 82 بود.

وزارتخانه و دستگاه‌های متعددی مانند آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، راه و شهرسازی، وزارت کشور، صنعت، معدن و تجارت، بانک‌ها، شهرداری‌ها، میراث فرهنگی، محیط زیست و سازمان ثبت برخی نهادهایی هستند که باید برای بهبود شرایط سکونتگاه‌های غیررسمی تلاش کنند. اما دراین میان بسیاری از این نهاد‌ها به وظیفه خود عمل نکرده و فقط سازمان بهزیستی و وزارت راه و شهرسازی در این راه تلاش می‌کنند.

حسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران نیز در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: برای رفع مشکل حاشیه‌نشینی باید رویکرد اجتماع‌محور جایگزین روش تخریبی و کالبدی صرف شود؛ چون به این شکل شناسایی مشکلات و نیازهای مردم به صورت محلی و بومی با مشارکت مردم و معتمدان صورت می‌گیرد.

وی ادامه می‌دهد: در واقع پایگاه خدمات اجتماعی فرصتی است که مدیریت اجتماعی در این مناطق را با محوریت مردم و نیازهایشان آن هم با مشارکت خود آنها فراهم می‌کند.

موسوی چلک اظهار می‌کند: ایزوله کردن این مناطق و نگاه امنیتی دردی از حاشیه‌نشینان دوا نمی‌کند به همین دلیل بهتر است اولویت ایجاد پایگاه اجتماعی در این مناطق باشد .

بنابراین ضعف در توسعه پایگاه‌های خدمات اجتماعی را باید یکی از عوامل اصلی در کنترل نشدن این مشکل دانست، علاوه براین باید یادآور شد حل مشکل حاشیه‌نشینی در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست و زمانی می‌توان به حل آن امیدوار بود که تمامی دستگاه‌ها به دور از هرگونه شعار برای کمک به حاشیه‌نشیان قدم بردارند، زیرا فعالیت بدون برنامه برخی دستگاه‌ها در این حوزه سبب شده ساکنان این مناطق برچسب حاشیه‌نشینی گرفته و مشکلاتشان چند برابر شود.

این درحالی است که براساس سند چشم‌انداز قرار است تا سال 1404 ساکنان این مناطق شرایطی برابر با حد متوسط دیگر مناطق کشور داشته باشند، اما با توجه به نبود توجه به رسیدگی به مشکلات حاشیه‌نشیان می‌توان پیش‌بینی کرد که مشکلات این افراد حل نشده باقی خواهد ماند.

حاشیه‌نشینی از حرف تا عمل

در چند ماه گذشته مسئولان زیادی درباره مشکلات حاشیه‌نشینان حرف زده و وعده برطرف شدن مسائل آنها را مطرح کرده‌اند، برای نمونه اوایل اسفندماه گذشته بود که وزیر بهداشت گفت: 850 هزار نفر از ساکنان مناطق نزدیک تهران حتی یک بیمارستان هم ندارند، آن طور که وزیر بهداشت گفت: در شهرستان قرچک و پیشوا با 400 هزار نفر جمعیت، حتی یک تخت بیمارستانی هم وجود ندارد یا در ورامین نیز که حدود 450 هزار نفر زندگی می‌کنند فقط 120 تخت بیمارستانی وجود دارد.

عبدالرضا رحمانی‌فضلی، وزیر کشور نیز اوایل اردیبهشت در حاشیه هفتاد و یکمین جلسه شورای اجتماعی کشور گفت: در بودجه سال ۹۴ به موضوع حاشیه‌نشینی توجه‌ ویژه‌ای شده تا این مساله سر و سامان یابد.

افزون بر این اوایل خرداد نیز حجت‌الاسلام حسن روحانی در جمع مردم غرب استان تهران در ورزشگاه شهید ثمری ملارد گفت: در شهرستان‌های اطراف تهران با وجود نزدیکی به تهران، مشکلات فراوانی وجود دارد که باید این مشکلات حل و فصل شود. ما در جلسه‌ای که در تهران با حضور وزرا و استاندار تشکیل دادیم مشاهده کردیم مردم مشکلات فراوانی دارند و در این سفر اعلام می‌کنم وعده‌هایی داده می‌شود که تا پایان سال ۹۵ عملیاتی ‌شود.

مرتضی میرباقری، معاون اجتماعی وزیرکشور نیز هفتم خرداد اظهار کرد: با ایجاد قطب‌های اقتصادی در کشور شیب‌های تندی بین مناطق برخوردار و کم برخوردار ایجاد شد که برای حل مشکل حاشیه‌نشینی این شیب باید کاهش پیدا کند.

پایگاه‌ خدمات اجتماعی مناسب

حاشیه نشین، سکونتگاه غیررسمی، مناطق کمتر برخوردار و محلات ناکارآمد شهری برخی از اصطلاح‌هایی است که درباره حاشیه‌نشینان به کار برده می‌شود، اصطلاح‌هایی که به نظر می‌رسد برخی با دقت و وسواس آنها را انتخاب می‌کنند، تا بتوانند از زیر بار مسئولیت خود شانه خالی کنند، اما مشکلات حاشیه‌نشیان که این روزها به اشتباه حکم شهروندان درجه 2 را پیدا کرده‌اند از عهده یک نهاد یا وزارتخانه خارج است و برطرف شدن آن نیاز به همکاری همه سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها دارد.

پایگاه‌های خدمات اجتماعی اگر بدرستی مدیریت شود می‌تواند بسیاری از کمبود‌ها را جبران کند به همین دلیل مسئولان باید از مددکاران و روان‌شناسان خبره در این پایگاه‌ها استفاده کنند، زیرا آسیب‌های اجتماعی در این مناطق آن‌قدر جدی است که استفاده از کارشناس بی‌تجربه و آزمون و خطا صدمات جبران‌ناپذیری به ساکنان این مناطق می‌زند.

درواقع کارشناسان این پایگاه‌ها باید آن‌ قدر آگاه باشند که با تسهیل‌گری و معرفی افراد به دستگاه‌ها و سازمان‌های مردم نهاد فعال مناسب، مشکلات بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی مراجعان را در کمترین زمان حل و فصل کنند.

گروه جامعه - مهدی آیینی