وقف علمی، بازوی رشد و توسعه علم و فناوری

در سال‌های اخیر شاهد پررنگ شدن حمایت‌های مردمی از فعالیت‌های علمی و آزمایشگاهی هستیم که شکل جدیدی از وقف علمی را فراتر از ساخت مدرسه به تصویر می‌کشد. پژوهشگاه رویان از جمله مراکزی است که از بدو تاسیس تا امروز ـ که گام به گام به ساخت نخستین بیمارستان سلول‌درمانی در کشور نزدیک می‌شود ـ به ارزش حمایت‌های مردمی در پیشبرد اهداف علمی که در نظر داشته، واقف بوده است. با دکتر حمید گورابی، رئیس پژوهشگاه رویان درباره وقف علمی و ضرورت توجه به آن در پیشبرد اهداف علمی و تحقیقاتی گفت‌وگو کرده‌ایم.

وقف علمی در کشور ما چه جایگاهی دارد؟

ما از گذشته‌های دور نمونه‌هایی از کمک‌های خیرین در حوزه‌های علمی را شاهد بوده‌ایم. در کتابخانه جندی‌شاپور به افرادی که در این کتابخانه مطالعه می‌کردند پولی پرداخت می‌شد. برخی از واقفین، ساختمانی را وقف می‌کردند و درآمد اجاره آن ساختمان را به تحصیل دانش‌آموزان اختصاص می‌دادند. در سال‌های اخیر نیز نمونه‌های بارزی از وقف را در زمینه‌های مختلف از ساخت مسجد تا ساخت درمانگاه و مدرسه شاهد بوده‌ایم. واقفین در تلاش هستند نیت خیر آنها برآورده شود. اگر واقفین به وقف علمی آشنا شده و مطلع شوند از کمک‌های آنها در حوزه تحقیق و پژوهش چه استفاده‌ای می‌شود و مردم به چه صورت از این خدمات علمی بهره می‌گیرند، بی‌شک در این زمینه‌ها حمایت خود را دریغ نمی‌کنند.

با توجه به آموزه‌های دینی فرهنگ وقف در کشور ما وجود دارد و همواره بسیاری از خیرین در کارهای مختلف از ساخت مدرسه تا مسجد و بیمارستان همکاری داشته‌اند. چطور می‌توان فرهنگ وقف علمی را در کشور نهادینه کرد؟

تحقیق و پژوهش زمینه‌ای است که اگر خیرین امروز در پیشبرد آن همکاری داشته باشند، می‌توانند سال‌ها از منافع آنها بهره ببرند. خیرین با این کمک باقیات صالحات خوبی از خود به جا می‌گذارند. تاسیس مجموعه رویان نمونه بارزی از وقف علمی است. پژوهشگاه رویان سال 1370 توسط مرحوم زنده‌یاد دکتر کاظمی آشتیانی در جهاد علوم پزشکی ایران شکل گرفت. آن زمان جهاد علوم پزشکی ایران برای تاسیس این موسسه بودجه کافی نداشت. از ابتدا قرار بر این شد که برای تاسیس این پژوهشگاه دست به دامن خیرین شوند و به این ترتیب در نتیجه تلاش‌های دکتر کاظمی آشتیانی این پژوهشگاه با همکاری خیرینی که هرگز نخواستند نام آنها عنوان شود، راه‌اندازی شد. قدم‌های اولیه با همکاری جوانانی که آن زمان در این زمینه سابقه کاری چندان زیادی نداشتند و قصد داشتند در حوزه علمی جدیدی قدم بگذارند برداشته شد و در نهایت حرکتی آغاز شد که به ثبت سوابق درخشانی در کارنامه فعالیت‌های رویان منجر شده است. امروز ما می‌توانیم با اتکا به این سوابق درخشان از کمک‌های خیرین استفاده کنیم. آن زمان که رویان ناشناخته و در ابتدای راه بود خیرین با آغوش باز از فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی که قرار بود در این پژوهشگاه انجام شود، استقبال کردند که نتیجه آن به شکل‌گیری و رسیدن رویان به جایگاه امروزی منجر شده است. افراد زیادی با حمایت رویان در درمان ناباروری به نتیجه موفقیت‌آمیزی می‌رسند و ثواب این کار به پای افراد خیری نوشته می‌شود که در تاسیس این مرکز همکاری داشته‌اند. پیشرفت‌های ما مدیون کارهایی است که به شکل خیریه و عام‌المنفعه در رویان انجام شده است. مردم با دیدن نتیجه آنچه در این مسیر تجربه شده است بتدریج با این سنت ارزشمند آشنا می‌شوند.

تاثیر فرهنگسازی در زمینه خیرات و وقف علمی در پیشبرد اهداف و فعالیت‌های علمی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

من می‌توانم این موضوع را در سطح پژوهشگاه رویان ارزیابی کنم. پژوهشگاه رویان یک مجموعه در حال حرکت است. بخشی از بودجه رویان از طریق درآمد‌های این پژوهشگاه، بخصوص در حوزه درمان ناباروری تامین می‌شود. البته در بخش ناباروری تلاش ما این است که بیماران در ازای دریافت خدمات درمانی از رویان تا حد امکان هزینه کمتری را پرداخت کنند تا به خانواده‌هایی که در انتظار تولد فرزند هستند هزینه‌های کمتری تحمیل شود. بنابراین تا حد امکان برای خدمات درمانی ناباروری تعرفه‌های مناسبی را در نظر می‌گیریم. درآمد اندکی که از این بخش کسب می‌شود به انجام تحقیقات در زمینه‌های مختلف از سلول‌های بنیادی تا پزشکی تولید مثل اختصاص پیدا می‌کند. در زمینه سلول‌درمانی نیز تحقیقات محدودی انجام می‌شود، اما این روش‌ها در مقایسه با روش‌های درمانی مطرح در دیگر حوزه‌ها محدودتر است و اغلب روش‌های درمانی جدید هستند. برای این که این روش‌های درمانی در کشور مورد توجه قرار گیرد از بیمارانی که این خدمات را دریافت می‌کنند هزینه زیادی دریافت نمی‌شود. بخش دیگری از هزینه‌های رویان از طریق ردیفی که از سوی دولت، به عنوان یک مرکز تحقیقات علوم سلولی به رویان اختصاص داده شده است تامین می‌شود که این بخش از درآمد ما نیز به تحقیقات و پژوهش اختصاص پیدا می‌کند. متاسفانه بودجه رویان از نظر عددی بسیار اندک و محدود است. اگر بخواهیم همه دستاوردهایی که در حوزه پژوهش به آن دست یافته‌ایم به کاربرد برسانیم باید هزینه زیادی را پرداخت کنیم و این در حالی است که در این شرایط چنین بودجه‌ای در اختیار نداریم. تلاش‌های زیادی انجام شده است تا بتوان به روش‌های مختلف این بودجه را تامین کرد. یکی از این روش‌ها کمک خیرین است که نمونه‌های بارزی از این حمایت‌ها را در رویان شاهد بوده‌ایم.

برای معرفی کارهای پژوهشی به عنوان زمینه‌ای برای وقف علمی چه برنامه‌هایی در نظر گرفتید؟

از زمان گذشته یا به عبارتی از زمانی که کارهای تحقیقاتی و پژوهشی را در رویان شروع کردیم همواره به علت محدودیت‌‌های بودجه‌ای، محدودیت‌هایی را زمینه‌های پژوهشی در نظر گرفته بودیم. برای مثال ما در رویان در زمینه درمان بیماری‌های کلیه با استفاده از سلول‌های بنیادی هیچ تحقیقی انجام نداده بودیم. اگرچه افرادی به ما مراجعه کرده بودند و در این زمینه طرح‌هایی را ارائه کرده بودند که همه این طرح‌ها مسکوت مانده بود تا این که عده‌ای از افراد خیر که بستگان آنها دچار مشکل کلیوی بودند، مراجعه کردند و از ما خواستند در زمینه بیماری‌های کلیوی در رویان تحقیقاتی انجام شود. سه سال پیش این تحقیقات آغاز و بر این اساس موسسه خیرین پژوهش سلامت رویان راه‌اندازی شد. این موسسه بخصوص در زمینه تحقیق درباره درمان بیماری‌های کلیه کمک‌های مالی به پژوهشگاه اختصاص دادند و برنامه‌های خوبی در این زمینه مطرح شد. در مدت دو سال در این حوزه نیز متناسب با دیگر حوزه‌های تحقیقاتی که از مدت‌ها پیش در آنها فعالیت داشتیم، به پیشرفت‌هایی دست پیدا کرده‌ایم. شور و شوقی که به برکت این کمک‌ها در محققان ایجاد شده موجب شده است کارها بهتر پیش برود. هدف این بود که در دیگر حوزه‌هایی که می‌توان به کمک سلول‌های بنیادی و فناوری مبتنی بر سلول‌های بنیادی کار کرد به دستاوردهایی دست پیدا کنیم. موسسه خیرین پژوهش حوزه فعالیت ما را گسترده‌تر کرده است و زمینه‌ای فراهم شده است تا در دیگر حوزه‌ها نیز رویان ورود پیدا کند. این موسسه در نزدیکی پژوهشگاه ساختمانی به مساحت 1500 متر راه‌اندازی خواهد کرد که به عنوان مرکز تحقیقات سلول‌درمانی در کنار بخش‌هایی که در گذشته در آن فعالیت داشته‌ایم، فعالیت‌های جدید را در این زمینه آغاز خواهد کرد. هدف ما گسترش فضای تحقیقاتی در رویان است و امیدواریم تا اوسط امسال یا حداکثر تا انتهای پاییز شاهد بهره‌برداری از این مرکز تحقیقاتی باشیم که با کمک خیرین راه‌اندازی شده است.

آیا قصد دارید در احداث بیمارستان سلول‌درمانی رویان نیز از کمک‌های مردمی استفاده کنید؟

قصد داریم در آینده‌ای نه‌چندان دور نخستین بیمارستان سلول‌درمانی را نیز راه‌اندازی کنیم. اکنون تحقیقات بالینی در حوزه سلول‌درمانی از چشم تا کلیه، قلب و استخوان با کمک مراکز درمانی دانشگاهی انجام می‌شود. از آنجا که ظرفیت دانشگاه‌ها برای ارائه این خدمات محدود است تصمیم گرفتیم بیمارستان تخصصی سلول‌درمانی رویان را راه‌اندازی کنیم و بتوانیم از کمک همین گروه‌ها و پزشکانی که به طور ثابت با رویان همکاری خواهند داشت در انجام کارآمایی‌های بالینی و ارائه خدمات درمانی به بیماران نیازمند بهره گیریم. در حقیقت این بیمارستان ویترینی است که می‌تواند این خدمات را به دیگر بیمارستان‌ها در کشور معرفی می‌کند تا بتوانند وارد این عرصه شوند. یکی از دیگر برنامه‌هایی که در رویان مورد توجه قرار گرفته راه‌اندازی کارخانه تولید سلولی است که با کمک شرکت دارویی برکت راه‌اندازی خواهد شد. امیدواریم این کارخانه تا پایان سال مورد بهره‌برداری قرار گیرد. این کارخانه قرار است سلول‌ها را در محیط استاندارد تولید کند و در اختیار مراکز درمانی در سراسر کشور قرار دهد. به این ترتیب می‌توانیم همه کارها را در حوزه سلول‌درمانی به طور هماهنگ پیش ببریم. برای ساخت بیمارستان سلول‌درمانی بودجه کافی نداریم و مدت‌ها به دنبال زمین مناسب و بودجه کافی برای انجام مراحل مختلف کار بودیم. متاسفانه در دولت قبل این اهداف محقق نشد. دو سال پیش در بازدید دکتر قالیباف از رویان این طرح مورد توجه قرار گرفت و ایشان وعده دادند در اجرای این طرح به رویان مساعدت کنند. پس از پیگیری‌های انجام شده موفق شدیم برای ساخت بیمارستان از سازمان اوقاف زمینی بگیریم که واقف این زمین را برای همین کار وقف کرده بود. بدون تردید شهرداری نمی‌تواند برای ساخت این بیمارستان بودجه کلانی را در اختیار رویان قرار دهد و باید بخشی از هزینه‌ها را از منابع دیگری تامین کنیم. یکی از این منابع کمک‌های خیرین است. بر این اساس رویان همواره با خیرین در تعامل بوده است تا به این ترتیب آنها را با کارهایی که در رویان انجام می‌شود آشنا کند. هرچند وقت یکبار جلساتی با حضور خیرین برگزار می‌شود و افرادی که علاقه‌مند باشند در زمینه‌های خاصی با رویان همکاری داشته باشند اعلام آمادگی می‌کنند. سعی ما این بوده که برای احداث بیمارستان از کمک‌های خیرین استفاده کنیم. امیدواریم به قول‌هایی که برای این همکاری‌ها داده شده عمل شود و شاهد این باشیم که سریع‌تر از وضعی که اکنون دارد به سرانجام برسد. اگر بیمارستانی با هدف سلول‌درمانی راه‌اندازی شود نیز به همین شکل می‌تواند در آینده خدمات درمانی گسترده‌ای را در اختیار مردم قرار دهد. سازمان اوقاف می‌تواند در ادامه همکاری با این مرکز از محل درآمد موقوفاتی که درآمد آنها به کارهای درمانی و پژوهشی اختصاص داده شده است با رویان همکاری بیشتری داشته باشد.

چرا در زمینه وقف علمی رویان اغلب با چراغ خاموش حرکت کرده است؟

مدت زیادی چراغ‌های ما روشن بود و نتایج تحقیقات را به اطلاع مردم می‌رساندیم. زمانی که نتیجه تحقیقات انجام شده در رویان را اطلاع‌رسانی می‌کردیم، بسیاری از افراد تماس می‌گرفتند و برای کمک اعلام آمادگی می‌کردند. حتی معلمی با ما تماس گرفته بود و اعلام کرده بود می‌تواند ماهانه 5000 تومان به رویان کمک کند. این کمک‌های مردمی در رویان سابقه‌ای طولانی دارد، اما اخیرا با توجه به مشکلات بودجه‌ای متعددی که با آن مواجه هستیم که در نتیجه آن نمی‌توانیم دستاوردهای پژوهشی را به مرحله بهره‌برداری برسانیم، تصمیم گرفته‌ایم چراغ خاموش حرکت کنیم. وقتی نتیجه کارهای تحقیقاتی را اعلام می‌کنیم بیماران به درمان امیدوار می‌شوند و این در حالی است که این امکان وجود ندارد که بتوانیم این خدمات را به مردم عرضه کنیم. بر این اساس اکنون با تبلیغات کمتری فعالیت می‌کنیم. اگرچه زمانی که اطلاع رسانی درباره دستاوردهای پژوهشی کمتر باشد به همان نسبت همکاری‌های مردمی نیز کمتر خواهد بود، اما در حقیقت این تصمیم‌‌گیری نقشی است که به مجموعه رویان تحمیل شده است. اکنون به دلیل این که موضوع راه‌اندازی بیمارستان تخصصی سلول‌درمانی مطرح شد سعی کرده‌ایم اطلاع رسانی بیشتری از فعالیت‌ها و برنامه‌های در نظر گرفته شده داشته باشیم تا بتوانیم از کمک‌ها خیرین و نیکوکاران در رسیدن به اهداف خود بهره گیریم.

اگر فردی علاقه‌مند به کمک باشد از چه طریقی می‌تواند با رویان همکاری داشته باشد؟

برای این که مردم در این طرح یعنی کمک مردمی با رویان همکاری داشته باشند و خودشان بازوی نظارتی داشته باشند این کار به مردم سپرده‌ایم. موسسه خیرین پژوهش سلامت رویان با این هدف راه‌اندازی شده است. رویان مدیریت این مجموعه را بر عهده ندارد و موسسه خیرین پژوهش به طور مستقل عمل می‌کند. شماره حساب 999 بانک شهر به نام موسسه خیرین پژوهش رویان افتتاح شده است. کمک‌های نقدی مردمی از طریق این شماره حساب قابل دریافت است. این موسسه برای دریافت کمک‌های غیرنقدی مانند انواع مصالح ساختمانی موردنیاز برای ساخت بیمارستان نیز آمادگی خود را اعلام کرده است. همه افراد می‌توانند به هر طریقی که توان آن را دارند در اجرای پروژه ساخت بیمارستان سلول‌درمانی با رویان همکاری داشته باشند و هیچ محدودیتی برای کمک‌های مردمی وجود ندارد. حتی کوچک‌ترین کمک‌های مردمی نیز موثر است و می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

آینده رویان از چه مسیری عبور می‌کند؟

ما حدود دو سال پیش با شرکت دارویی برکت مذاکراتی انجام دادیم تا بتوانیم بر این اساس دستاوردهایی که در دوازده سال اخیر در زمینه سلول‌های بنیادی داشته‌ایم به نوعی به محصولاتی تبدیل کنیم که مورد استفاده قرار گیرد. بیش از دوازده فناوری مختلف را در زمینه تولید انواع سلول‌های مختلف و سلول‌درمانی در اختیار داشته‌ایم که این فناوری‌ها عرضه شده است. هدف ما این است که با همکاری شرکت برکت بتوانیم مجتمع تولید سلول راه‌اندازی کنیم که استانداردهای جهانی در آن رعایت شده است. پیش از این وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ضوابط خاصی را برای این موضوع تدوین نکرده بود. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اکنون در حال برنامه‌ریزی و نوشتن ضوابط مورد نظر است تا بتواند برای تولیدات سلولی در این کارخانه سلولی استانداردهایی را تدوین کند. امیدواریم در آینده‌ای نزدیک مجموعه استانداردهایی برای این کار در نظر گرفته شود که با استانداردهای مطرح در دیگر کشورها قابل رقابت باشد. در نخستین مرحله از اجرای این کارخانه سلولی قرار است پنج نوع سلول مختلف در این کارخانه تولید شود و بر اساس برنامه پیش‌بینی شده در مراحل بعدی سلول‌های بیشتر و حتی فرآورده‌های سلولی نیز در این کارخانه تولید خواهد شد. پژوهشگاه رویان باید به موازات توسعه کارخانه سلولی، روش‌های درمانی مطرح در این زمینه را به‌روزرسانی کند. باید روش‌های جدیدتری برای استفاده از سلول‌ها در روند درمان بیماری‌ها مورد توجه قرار گیرد. به همین دلیل همچنان باید به کارآزمایی‌های بالینی در پژوهشگاه ادامه دهیم تا بتوانیم به نتایج محکم و قابل‌قبولی برسیم و بر این اساس استفاده از نوع خاصی از سلول‌ها برای درمان بیماری‌های خاص امکان‌پذیر باشد. در کنار آن باید تولید سلول‌ها را استانداردسازی کنیم. همچنین روش‌های درمان نیز باید استانداردسازی شود تا بتوان به این روش‌های درمانی اتکا کرد. پزشکان باید اثربخشی روش‌های درمانی را ببینند تا با آسودگی خاطر از این روش‌های درمانی در روند درمان بیماران بهره‌ گیرند. اگر همه کارها بر اساس برنامه ریزی‌های انجام شده بخوبی پیش رود از یک طرف دستاوردهای قبلی را به یک محصول صنعتی تبدیل می‌کند که با استانداردهای تدوین شده مطابقت دارد و از طرف دیگر روش‌های بالینی و درمانی استاندارد به شکل مطلوب‌تری در اختیار بیماران قرار می‌گیرد و در نهایت می‌توان در آینده‌ای نه‌چندان دور از روش‌های مبتنی بر سلول‌درمانی با بهره بیشتری استفاده کرد.

ضرورت ترویج وقف علمی در کشور

علم و دانش نه‌تنها در فرهنگ اسلامی بلکه در فرهنگ ایران ریشه‌ای عمیق دارد. وقف علمی نیز موضوعی است که از گذشته‌های دور در کشور ما مورد توجه بوده است و زمانی بزرگ‌ترین خیرات و وقف‌ها در زمینه ساخت و تجهیز مدارس و همچنین حوزه‌های علمیه و کتابخانه‌ها را در کشور شاهد بودیم. این در حالی است که امروزه مراکز علمی و دانشگاهی کمتر از منابع وقف بهره‌مند می‌شود. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ در سطح دنیا بخش قابل توجهی از هزینه‌های تحقیقاتی و پژوهشی خود را از طریق منبع وقف تامین می‌کنند و حتی گاهی دولت از دانشگاه‌ها کمک مالی دریافت می‌کند. به نظر می‌رسد یکی از راه‌های رواج این سنت پسندیده، راه‌اندازی مراکز و انجمن‌های خیریه بر اساس رویکردهای جدیدی است که بتواند تضمین‌کننده رواج فرهنگ وقف در مراکز علمی و پژوهشی در سطح کشور باشد. در کشور ما بستر مناسبی برای رواج این فرهنگ فراهم است و گسترش این فرهنگ در مراکز علمی می‌تواند راهکار مناسبی برای حمایت از تحقیقات علمی در کشور باشد. بی‌شک استفاده از توان مالی خیرین و نیکوکاران برای انجام تحقیقات و تولید داروها و توسعه روش‌های درمان جدید به مراتب از بهره‌گیری از توان این افراد برای خرید دارو و اعزام بیماران به مراکز درمانی خارج از کشور بهتر است. اگر چنین بستری در کشور فراهم باشد نیکوکاران می‌توانند در انجام امور خیریه علمی همکاری داشته باشند. اگر یک دارو یا یک روش درمانی را در داخل کشور توسعه دهیم می‌توانیم تعداد زیادی از بیماران را از مزیت‌های آن بهره‌مند کنیم و این در حالی است که به این ترتیب زمینه‌ای برای حمایت از پژوهشگران داخلی نیز فراهم خواهد شد. وقف در فرهنگ اسلامی و ایرانی سنتی دیرینه و شناخته شده است و بدون تردید شکل‌گیری یا راه‌اندازی مراکز خیریه علمی می‌تواند در تقویت این سنت در حوزه علم و فناوری نقش مهمی داشته باشد. اختصاص خیرات علمی به حوزه علم و فناوری نه‌تنها می‌تواند تامین‌کننده سرمایه برای راه‌اندازی کسب و کارهای دانش‌ بنیان برای کسب درآمد باشد بلکه می‌تواند به منزله دستیابی به فناوری‌هایی باشد که اثرات و خیرات آن نه‌تنها در سطح ملی بلکه در سطح جهانی نیز ماندگار شود.

انجمن خیرین توسعه علم و فناوری

تشویق و حمایت از برتری‌ها و نوآوری‌ها در هر حوزه‌ای بویژه حوزه‌های علمی در توسعه راهکارهایی به منظور همکاری و هماهنگی بین محققان و مراکز علمی نقش بسیار مهمی دارد. در حقیقت با استفاده از راهکارهای تشویقی می‌توان بستری برای بهره‌گیری از دانش و تخصص این افراد فراهم کرد. از سوی دیگر باید توجه داشت دولت نمی‌تواند به تنهایی از عهده مالی و مدیریتی این کار برآید. در حوزه علم و فناوری نیز مردم باید از ساختارهای علم و فناوری حمایت کنند. یکی از راه‌های رسیدن به این هدف راه‌اندازی انجمن‌های خیریه است. انجمن خیریه توسعه علم و فناوری ایرانیان نیز با همین هدف در پارک علم و فناوری پردیس راه‌اندازی شده است. این انجمن، یک شاهراه ارتباطی میان مخترعان، نوآوران و پژوهشگران از یک سو و خیرین و نیکوکاران از سوی دیگر است. انجمن موسسه‌ای غیرانتفاعی و غیردولتی است که همه دانشمندان و محققان می‌توانند از آن بهره‌مند شوند. انجمن خیرین توسعه علم و فناوری با هدف جمع‌آوری منابع مالی مردمی و دولتی برای توسعه علم و فناوری راه‌اندازی شده است. حمایت از دولت برای تحقق اهداف چشم‌انداز 20 ساله از دیگر اهداف انجمن است. همه نیکوکاران، دانشمندان و صنعتگران می‌توانند به روش‌های مختلف از طریق اهدای سرمایه، سهام، وجوه نقدی، حق امتیاز و حق نشر و تالیف آثار هنری تا یاغریال زمین و مزرعه با این انجمن همکاری داشته باشند. برای افرادی که تحت حمایت قرار می‌گیرند مشخصات و اولویت‌هایی در نظر گرفته شده است. انجمن خیریه توسعه علم و فناوری با دیگر انجمن‌ها و بنیادهای حمایتی در تعامل است. بهره‌مندی از حمایت‌های این انجمن مستلزم عبور از مراحل متعددی است و قابل توجیه بودن طرح ارائه شده باید مورد تائید قرار گیرد. اختصاص اعتبار ملی به یک طرح پژوهشی در شرایطی انجام می‌شود که طرح ارائه ‌شده در نهایت به نفع مردم باشد و بتوان در ازای اعتبار اختصاص داده شده در سطح دنیا اعتبار کسب کرد. اگرچه در کشور ما در سال‌های اخیر اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده، اما به نظر می‌رسد فرهنگسازی می‌تواند نقش مهمی در تضمین موفقیت این برنامه‌ها داشته باشد. شاید گنجاندن موضوعاتی درباره خیرات علمی در کتاب‌های درسی یا تولید آثار مکتوب درباره این موضوع راه مناسبی برای فرهنگسازی و نهادینه شدن وقف علمی در کشور باشد. این انجمن‌ها در آغاز راه هستند و این حرکت می‌تواند تا 50 سال آینده در تغییر جایگاه کشور در حوزه علم و فناوری تاثیرگذار باشد.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش