هستی‌شناسی سایبری، ذیل اصل انحراف و بازگشت

مقالات بی‌شماری سعی کرده‌اند به آسیب‌شناسی این مساله بپردازند و مناقشه‌های بزرگی در اخلاق و عالم سیاست (از حریم خصوصی افراد تا لو رفتن اسناد محرمانه دولتی) ایجاد شده که همه نشان می‌دهد اینترنت یکی از اصلی‌ترین چالش‌های امروز بشر است، اما چرا چنین چیزی باید چالشی برای بشر باشد؟ چرا فضایی که بسرعت رشد می‌کند و به طور ناخودآگاه بدون هیچ خشم و فشار و دشواری خاصی، بخش مهمی از زندگی بشر و سرگرمی‌های او را تغییر می‌دهد، باید به مساله‌ای تبدیل شود که تا این حد بحث‌آفرین باشد.

نظریه‌پردازی در باره فضای مجازی، شبیه نظر دادن در باره سیاست، به امری همگانی در فضای عمومی تبدیل شده است که نشان می‌دهد این مساله در زندگی آدم‌ها نقش پررنگی دارد. به‌طور روشن، حضور اینترنت و ابزارهایی که در اختیار انسان‌ها قرار می‌دهد، شکلی انقلاب گونه دارد و فضا و ارتباط و همچنین نوع برخورد آدم‌ها را با پاره‌ای مسائل دگرگون می‌کند. این انقلاب مانند هر انقلاب دیگری یک نظام را جایگزین نظامی دیگر می‌کند. این نظام می‌تواند نظام ارتباطی، نظام فرآیند تولید علم، نظام مبادله و بازار باشد. دگرگونی در فرآیند تولید و توزیع علم، آگاهی و ارتباطات، روابط شخصی و عاطفی و مبادله و اقتصاد به طور قطع کافی است تا یک پدیده را سیاسی و کلان کند و اینترنت از این منظر تبدیل به یک انقلاب ارتباطی ـ اخلاقی و درنهایت سیاسی می‌شود. دگرگونی و انقلاب در فضایی که در آن زندگی می‌کنیم ـ فارغ از کیفیت فضای جدید و مقایسه آن با فضای قدیم ـ به خودی خود موجب اضطراب و نگرانی بشر می‌شود و او را وامی‌دارد که دست به تأمل و تفلسف در این حوزه بزند. سیاستمداران را نیز وامی‌دارد که درباره نظام ارزشی و کنترل تأثیر اینترنت با توجه به منافع خود و اداره جامعه شروع به طراحی تصمیماتی کنند و اهرم‌های کنترلی خاصی را به کار بگیرند. این تازه همه ماجرا نیست. آنها می‌خواهند از این فضا برای ارتباطی بهتر و نافذتر بین خود و ملت‌ها بهره بگیرند و در فضای جدید زندگی بشر ـ که او را در مرزهای جدید و ارتباطات تازه قرار داده ـ خالی از تأثیر نباشند.

جابه‌جایی واقعیت و مجاز

اصطلاح فضای مجازی با توجه به غیرقابل تردید بودن انقلابی که اینترنت در زندگی انسان امروز ایجاد کرده، گمراه‌کننده و غیرقابل اطمینان است. امروز اینترنت صرفا فضای مجازی زندگی انسان نیست، بلکه تصور او را از واقعیت دگرگون می‌کند و گسترده‌ترین محمل ارتباطی اوست. فضای واقعی زندگی انسان امروز فضای مجازی است. آنچه در برهه‌ای از زمان مکمل فضای اصلی و حقیقی زندگی بشر بود، امروز فضای اصلی زندگی اوست. امروز به جای این که اطلاعات در فضای اینترنت اهمیت داشته باشد تا بسادگی وارد زندگی واقعی او شود، رویدادها و اتفاقات حقیقی به عنوان مواد خام برای به اشتراک گذاشتن در فضای مجازی مصرف می‌شوند. این اشتراک‌گذاری با نهایت دخل و تصرف و تألیف فردی و انسانی رخ می‌دهد، یعنی عامل انسانی با ابزار تکنولوژیک بخصوص رایانه و به یمن وجود یک فضای ارتباطی گسترده بشدت افزایش یافته و به همین دلیل هیچ واقعیتی فارغ از دستکاری و تغییرات ذهن و روح انسانی در اینترنت در دسترس دیگران نیست.

انقلاب اصلی درست در این نقطه اتفاق می‌افتد و هر بحث و نگرانی بدون تأمل بر این نکته به نتیجه درستی نخواهد رسید. انسان همواره در دستگاه روحی و ذهنی خود واقعیت را تغییر داده است. گاه توانسته این انحراف از واقعیت را با تولیدات خود (هنر و ادبیات، علم و تکنیک، ایدئولوژی و سیاست و...) تجسم و عینیت بخشد و گاه نتوانسته و تنها در ذهنش به این انحراف و تغییر پرداخته، اما تغییر و تخطی از واقعیت به‌واسطه تخیل و تعقل و میل (به قدرت، ثروت، رفاه ) همواره وجود داشته است. اینترنت آخرین چشمه این فرار از واقعیت است؛ آخرین تلاش گسترده‌ای که منتهی به انقلابی هستی شناختی شد و فضای زندگی واقعی بشر را به کل دگرگون کرد.

حسرت عمیق

اینترنت عظیم‌ترین و عمیق‌ترین حسرتی خواهد بود که بشر به واسطه دوری از واقعیت تا به حال تجربه کرده است؛ آخرین نما از سیکل معیوب همیشگی انسان در حرکت بین انحراف و بازگشت، پیشرفت و فقدان؛ انحرافی از واقعیت که بازگشت به واقعیت را تبدیل به نیاز انسان می‌کند؛ پیشرفتی مسرت بخش و ساده کننده که فقدان زندگی در واقعیت محض را هر چه بیشتر و سنگین‌تر برای انسان به وجود می‌آورد.

با این دیدگاه می‌توان نتیجه گرفت، تمام نظریه‌های هراس آلود، سوءاستفاده‌ها و نظام‌های اخلاقی تولید شده به نام اخلاق سایبری، تمام تلاش‌های نه‌چندان موفق و معقول قدرت‌ها برای استیلا بر این فضا ناشی از همین به نهایت رسیدن انحراف است، به نهایت رسیدن ذهن و دخل و تصرف بشر در عالم، به گونه‌ای که دیگر از کنترل خود او و هر تعریف از پیش ساخته شده ارتباطی و اخلاقی و سیاسی خارج است. به همین سبب شاید به هستی‌شناسی و تعریفی فلسفی نیاز دارد؛ به کشفی فلسفی از این منظر که این فضا چیست و زندگی در آن چگونه و به چه معناست تا از این طریق با یک جهان‌شناسی سایبری بتوان به تولیداتی برای چگونه زیستن (اخلاق) در این فضا رسید که دیگر کیلومترها و سال‌ها دور بودن از واقعیت (طبیعت و ارتباط زنده و درک زندگی با احساسات پنجگانه)، به تنها واقعیت زندگی بشر تبدیل شده است.

علیرضا نراقی / جام‌جم