امنیت غذایی، سلامت و محیط زیست زیر چتر زیست‌فناوری

بیوتکنولوژی پزشکی، بیوتکنولوژی گیاهی، مهندسی ژنتیک گیاهی، بیوتکنولوژی صنایع دارویی، صنایع غذایی و معدن، بیوتکنولوژی محیط زیست، بیوتکنولوژی جانوری، بیوانفورماتیک، زیست سامانه‌ها و مباحث اخلاقی در حوزه بیوتکنولوژی از مهم‌ترین مباحث مطرح شده در این کنگره بود.

در دنیای امروز، استفاده از فناوری بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک نه‌تنها ضرورت بلکه انتخابی هوشمندانه برای حل مشکلات و محدودیت‌های پیش رو در صنایع غذایی، بهداشت و محیط زیست به شمار می‌آید. غفلت از پیشرفت و تحولات پیش رو، به عقب‌ماندگی کشور در حوزه بیوتکنولوژی منجر می‌شود و به وابستگی شدید در حوزه امنیت غذایی و سلامت خواهد انجامید. در دنیای امروز انتخابی یا الزامی بودن استفاده از فناوری زیستی برای تولید غذای سالم و حفظ محیط زیست مطرح نیست، بلکه استفاده از این فناوری‌ها برای پیشگیری از مواجهه با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی و حفظ استقلال کشور به ضرورت تبدیل شده است. محصولات فناوری زیستی در ایجاد اشتغال، تولید غذای ارزان‌تر و سالم‌تر نقش بسیار مهمی دارد. کشور ما در بیوتکنولوژی رتبه پانزدهم جهانی را دارد و متاسفانه در تجاری‌سازی این علم تا کنون جایگاه خوبی نداشته‌ایم. پیشرفت در دستیابی به این هدف، شاخصی برای نفوذ زیست‌فناوری در میان مردم است. در حقیقت مردم باید نتیجه زیست‌فناوری را در زندگی خود ببینند تا بیش از پیش به ضرورت وجود آن در حوزه‌های مختلف پی ببرند.

بیوتکنولوژی، روی خط تولید

در کشور ما در سال‌های اخیر تحقیقات قابل توجه و چشمگیری در حوزه بیوتکنولوژی انجام شده، اما به دلایل مختلف این فناوری در حوزه کشاورزی رشد چندانی نداشته است و در نتیجه این تحقیقات به فناوری‌های کاربردی در این حوزه تبدیل نشده است. دکتر کسری اصفهانی، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی ژنتیک و زیست‌فناوری و دبیر اجرایی نخستین همایش بین‌المللی و نهمین همایش ملی بیوتکنولوژی، ضمن اشاره به این موضوع می‌گوید: پس از برگزاری هشت کنگره ملی در حوزه بیوتکنولوژی، کشور ما در عرصه تولید علم و محصول به جایگاهی دست یافته بود که توانست میزبان نخستین کنگره بین‌المللی بیوتکنولوژی باشد. در این همایش از متخصصان خارج از کشور دعوت به عمل آمد تا به این ترتیب، زمینه‌ای برای استفاده از تجربیات آنها در این حوزه فراهم شده و از سوی دیگر آنها از توانمندی متخصصان داخلی مطلع شوند و زمینه‌ای برای صادرات محصول و فناوری و تبادل اطلاعات فراهم آید. علاوه بر مهمانانی از کشورهای مجارستان، بلژیک، مغولستان، ژاپن، چین و دیگر کشورها، تعدادی از متخصصان خارجی نیز برای این کنگره ثبت‌نام کرده بودند که مقالات آنها داوری شد.

وی با اشاره به فعالیت انجام شده در حوزه بیوتکنولوژی پزشکی می‌افزاید: در حوزه بیوتکنولوژی پزشکی در مقایسه با بیوتکنولوژی کشاورزی تعداد محققان کمتری در حال تحقیق و مطالعه هستند، اما خوشبختانه در این حوزه نیز پیشرفت‌های چشمگیری را شاهد بوده‌ایم. با تولید محصولات دارویی مبتنی بر بیوتکنولوژی، هزینه تولید داروها کاهش می‌یابد و حتی بعضی داروهای تولیدی داخلی که کیفیتی شبیه داروهای خارجی دارند، به خارج از کشور صادر می‌شوند. اکنون محصولات دارویی مبتنی بر بیوتکنولوژی در داخل کشور تولید و صادر می‌شود که بخشی از توانمندی محققان داخلی در این حوزه است.

دکتر اصفهانی در تشریح اهداف برگزاری این کنگره می‌گوید: در هر همایش علمی، یکی از مهم‌ترین اهداف جمع کردن دانشمندان در کنار همدیگر است و به این ترتیب زمینه‌ای برای تبادل اطلاعات و بهره‌گیری از تجربیات دیگران فراهم می‌شود. علاوه بر این با ایجاد فرصتی برای جمع شدن متخصصان در کنار هم، موازی کاری در حوزه تحقیقات علمی تا حد زیادی برطرف می‌شود. یکی از ویژگی‌های متمایز این کنگره این بود که غرفه‌ای به کودکان اختصاص یافته بود؛ در این غرفه به کودکان درباره بیوتکنولوژی و کاربردهای آن در حوزه‌های مختلف توضیحاتی به زبان ساده ارائه می‌شد و بر این اساس، کودکان فهم خودشان از این موضوعات را در قالب نقاشی یا کاردستی ارائه می‌کردند. علاوه بر این توسط کودکان تئاترهایی با هدف مطرح شدن مشکلات و محدودیت‌های پیش رو در حوزه بیوتکنولوژی به نمایش در آمد. یکی از ماموریت‌های انجمن بیوتکنولوژی ایران ترویج علم است و ما در این کنگره از این ابزارها برای ترویج علم بیوتکنولوژی استفاده کردیم. مخاطب مقالات علمی، گروهی از افراد متخصص هستند و مطرح شدن این مقالات برای مردم جذابیت ندارد. به این ترتیب با چنین رویکردهایی توانستیم این کنگره را به یک کنگره علمی ـ فرهنگی تبدیل کنیم.

بهره‌گیری از فنون جدید در سایه بیوتکنولوژی

آنچه در این همایش به عنوان محورهای اصلی مطرح بود، کاربرد بیوتکنولوژی در حوزه‌های مختلف پزشکی، کشاورزی، صنعت، دارو، غذا، محیط زیست، بیوانفورماتیک و اخلاق زیستی بود. دبیر اجرایی این کنگره، کاربرد بیوتکنولوژی در حوزه کشاورزی را از مهم‌ترین کاربردهای این علم می‌داند و می‌گوید: بیوتکنولوژی، یک علم چند رشته‌ای یا بین رشته‌ای است و توجه به آن بخصوص در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی ضرورت است. زمانی که کشوری به اندازه کافی زمین کشاورزی ندارد یا در حوزه کشاورزی با تنش‌های مختلف مانند بیماری‌های گیاهی و تنش خشکی یا شوری مواجه است، باید به دنبال راهی برای افزایش عملکرد محصول باشد. کشورهای اروپایی با چنین مشکلات و محدودیت‌هایی مواجه نیستند، بنابراین استفاده از روش‌هایی برای افزایش عملکرد محصول در واحد سطح در این کشورها ضرورت کمتری دارد. ما برای افزایش عملکرد در واحد سطح به عملیات به‌نژادی و به‌زراعی نیاز داریم. باید با بهره‌گیری از فنون جدید با این تنش‌ها مبارزه کرد تا بتوان عملکرد محصول را در واحد سطح افزایش داد. بیوتکنولوژی ابزاری کارآمد و بسیار قوی برای رسیدن به این هدف است. اگر کشوری از این ابزارها استفاده نکند به این هدف نمی‌رسد.

وقتی از ژنتیک و مهندسی ژنتیک در حوزه کشاورزی و مواد غذایی صحبت می‌شود، اغلب این نگرانی وجود دارد که این تغییرات ژنتیکی که با هدف افزایش عملکرد در واحد سطح ایجاد شده، سلامت مصرف‌کنندگان را در معرض خطر قرار دهد. یکی از پرسش‌هایی که درباره محصولات تراریخته مطرح می‌شود، این است که آیا با خوردن محصولات تراریخته ژن‌های این محصولات وارد بدن ما می‌شود و سلامت ما در معرض خطر قرار می‌گیرد؟ دکتر اصفهانی در پاسخ این پرسش توضیح می‌دهد: آیا با خوردن هویج، کاهو، گوشت گاو یا گوسفند اکنون ژن همه این موجودات در بدن شما یافت می‌شود؟ ژن‌ها از طریق خوردن منتقل نمی‌شوند. نکته‌ای که باید مورد توجه قرار داد این است که هر دستاورد فناوری ممکن است با خطراتی همراه باشد؛ بعضی فناوری‌ها صددرصد با خطر همراه است؛ برای مثال سمی که برای محصولات کشاورزی استفاده می‌شود برای انسان‌ها کشنده است. این در حالی است که تقریبا در همه محصولات کشاورزی برای دفع آفات و بیماری‌های گیاهی از سم استفاده می‌شود. سالانه تعداد زیادی از افراد به علت تصادفات رانندگی جان خود را از دست می‌دهند. بنابراین با در نظر گرفتن این موضوع اساسا نباید خودرو اختراع می‌شد. شکی نیست که هر فناوری با مخاطراتی همراه است. یکی از ویژگی‌های بیوتکنولوژی که در هیچ علم دیگری یافت نمی‌شود، این است که در این حوزه مفهومی به نام ایمنی زیستی مطرح است. وقتی محصول مبتنی بر بیوتکنولوژی تولید می‌شود باید بررسی شود هیچ اثر زیست‌محیطی به همراه نداشته باشد، سلامت انسان‌ها را به خطر نیندازد، زندگی دیگر موجودات زنده را با خطر مواجه نکند و در عین حال ویژگی‌های مثبت مورد نظر را داشته باشد. برای مثال گیاه تراریخته باید به خشکی مقاوم باشد و عملکرد بالایی داشته باشد. در روند تولید و عرضه این گیاه به بازار همه پیامدها و مخاطرات احتمالی بررسی می‌شود و پس از تائید ایمنی برای ورود این محصول به بازار مصرف مجوز صادر می‌شود. در بعضی کشورها، نهادها و انجمن‌هایی راه‌اندازی شده که بدون سند و مدرک علمی درباره ایمنی گیاهان تراریخته مسائلی را مطرح کرده‌اند. دانشمندان و متخصصانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، سال‌ها زحمت کشیده‌اند و در نهایت ایمنی این محصولات از سوی انجمن‌هایی مانند انجمن بیوتکنولوژی بررسی می‌شود و وزارت بهداشت نیز این موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهد. ممکن است این محصولات با مخاطراتی همراه باشد، اما اگر دقت کنید می‌بینید در بسیاری کلانشهرها با مشکلاتی مانند آلودگی هوا مواجه هستیم. ابتلا به بیماری‌های سرطانی در کشور رو به افزایش است. ممکن است دستاورد محققان در حوزه بیوتکنولوژی با مخاطراتی همراه باشد، اما در شرایطی که مقابل تولید این محصولات موضعگیری می‌شود، همان محصولات از طریق واردات در بازارهای داخلی عرضه می‌شود. باید ریشه این مشکلات را در جای دیگری جستجو کرد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی ژنتیک و زیست‌فناوری در ادامه می‌افزاید: ممکن است مصرف بعضی محصولات تراریخته موجب بروز واکنش‌های آلرژیک در بدن شود، اما بسیاری دیگر از محصولات مانند گوجه‌فرنگی و توت‌فرنگی غیرتراریخته نیز آلرژی‌زا هستند.

دکتر اصفهانی درباره کاربرد بیوتکنولوژی در حوزه‌های دیگر توضیح می‌دهد: از زیست‌فناوری یا بیوتکنولوژی در حوزه کشاورزی با هدف بهبود خواص و افزایش عملکرد محصولات استفاده می‌شود. در حوزه دارو، عمده دستاوردهای داخلی در کشور تولید داروهایی بوده که پیش از این در کشور تولید نمی‌شده یا روند تولید آن بسیار سخت و پیچیده بوده است. با استفاده از دستاوردهای ارزنده در کشور، داروهایی برای بیماری‌های خاص تولید شده که قیمت نمونه‌های مشابه خارجی آنها بسیار بالا بوده است. این داروها با هزینه یک سوم تا یک پنجم داروهای خارجی در کشور تولید می‌شود. از بیوتکنولوژی می‌توان در حوزه صنعت نیز استفاده کرد. از کاربردهای بیوتکنولوژی در این حوزه می‌توان به حذف آلودگی‌های زیست‌محیطی، بوزدایی از فاضلاب، تصفیه فاضلاب و کنترل آب اشاره کرد که در مرکز رشد زیست‌فناوری مورد توجه قرار گرفته است.

فرانک فراهانی جم / گروه دانش