حسد در منظومه اخلاق سیاسی امام خمینی (ره)

طبق نگاه منظومه‌ای امام، فرد و جامعه هر دو دارای اصالت و اهمیت هستند و بین زندگی فردی و اجتماعی انسان، رابطه وجود دارد؛ یعنی نمی‌شود انسان در زندگی شخصی خود، فردی اخلاقی، دیندار و عارف باشد؛ اما این ویژگی‌ها در زندگی سیاسی و اجتماعی او تجلی نداشته باشد.

از دیدگاه امام، منشأ اختلاف، انحطاط و انحراف انسان و جامعه و به تبع آن، نظام سیاسی، ناشی از هوای نفس است. باطن ذات انسان پیچیده شده است به چیزهایی که تمام هدایت‌ها و انحرافات از آن سرچشمه می‌گیرد. تهذیب نفس که نباشد، ظلم‌پذیری و ستمگری مطرح می‌شود.

از نظر ایشان، اسلام یک مجموعه هدفمند و یک منظومه به حساب می‌آید و توجه به یکی از اهداف بدون دیگری، نقص و بلکه انحراف است. امام معتقد است انسان دارای سرشت دوگانه است؛ یعنی در وجود او هم جنود رحمانی و هم جنود شیطانی نهاده شده است؛ که هر یک به اقتضای خود، انسان را به سمت خیر یا شر دعوت می‌کند. همیشه بین این دو لشکر، جدال و نزاع وجود دارد.

بنابراین، انسان باید با خودشناسی و جهاد با نفس، خود را بسازد و بر جنود شیطانی غلبه یابد؛ تا بتواند منشا خیر و نیکی برای جامعه شود و به سعادت برسد. برای پاسخ به این پرسش که «انسانِ غالب یا مغلوب قوای شیطانی دارای چه شاخصه‌هایی است؟» بحث مربوط به اخلاق سیاسی را باید به دو قسم شاخصه‌های اخلاق سیاسی در بعد فضایل و شاخصه‌های اخلاق سیاسی در بُعد رذایل تقسیم کنیم تا روشن شود انسان و جامعه با برخورداری از چه شاخصه‌هایی به سعادت می‌رسند و با چه شاخصه‌هایی به ورطه تباهی و انحطاط می‌افتند؟ از نظر امام، انسان زمانی می‌تواند بر جنود شیطانی غلبه کند که از شاخص‌های فضیلت اخلاقی مانند ایمان، عدالت، توکل، تواضع، صداقت و زهد برخوردار باشد.

حضرت امام در تعریف حسد می‌گوید: «حسد حالتی است نفسانی که صاحب آن، آرزو کند سلب کمال و نعمت متوهّمی را از غیر؛ چه آن نعمت را خود دارا باشد یا نه و چه بخواهد به خودش برسد یا نه.» زمامدار حسود، دارای اسلحه قدرت و نفوذ است، ولی با وجود حسادت، عقلش مغلوب هوای نفسانی و شیطان است و چنین فردی ممکن است برای حفظ خود، دست به هر کاری بزند. حسود با توجه به ویژگی آن و ضعف نفسش، سبب تفرقه، هدر رفتن منابع و منافع عمومی و رکود جامعه خواهد شد. چون حسد دارای اسبابی است که وجود آنها در حسود، مخرب و ایمان‌سوز بوده و موجب خسارت در جامعه می‌شود.

بدیهی است کسی که نسبت به دیگران دشمنی کند، تحمل عزیز شدن دیگری را نداشته باشد، دوست داشته باشد نسبت به دیگران تکبر بورزد، از داشتن نعمت در دیگران متعجب شده و بترسد محدودیتی برای او ایجاد کند و شاید مانعی برای حفظ ریاست او شود و طینتی ناپاک داشته باشد که چشم دیدن شکوفایی دیگران را نداشته باشد، چنین فردی مریض و ناقص است و صلاحیت مناصب سیاسی اجتماعی بویژه زمامداری حکومت اسلامی را ندارد، چون جامعه حسود هم‌افزایی ندارند و قدرت و تلاش‌های مثبت همدیگر را خنثی می‌کنند، چنین جامعه‌ای از پیشرفت باز می‌ایستد و عقب‌مانده خواهد شد. از راه‌های مهم پیشگیری از رذایل اخلاقی، فرهنگ‌سازی و تقویت باورهای اسلامی از طریق خانواده، دستگاه آموزشی، رسانه‌ها بویژه صداوسیما و مخصوصا رعایت آداب و اخلاق اسلامی توسط زمامداران، روحانیون، معلمان و رسانه‌هاست. همچنین از راه‌های موثر، دقت در انتخاب و انتصاب مدیران، زمامداران و صاحب منصبان و نظارت جدی و موثر بر رفتار آنان و ضرورت توجه به شاخص‌های اخلاق سیاسی است.

منبع: کتاب اخلاق سیاسی امام خمینی(ره) و نسل سوم انقلاب اسلامی ایران

علی اکبری‌معلم / عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع)