رمزگشایی از موضعگیری‌های آمانو

سال 2009 که زمزمه‌های نامزدی یک شهروند ژاپنی برای تکیه بر کرسی ریاست آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای جدی‌تر شده بود همه ذهن‌ها متوجه این قضیه بود که «یوکیا آمانو» به عنوان نماینده یک کشور آسیب‌دیده از تسلیحات هسته‌ای می‌تواند نماینده خوبی برای ایستادگی در برابر گردن‌کشی برخی کشورها در برابر آژانس و دفاع از حقوق دیگر کشورها باشد؛ اما این دیپلمات ژاپنی پاسخ متفاوتی به این امیدها داده است.

اظهارات غیرحقوقی آقای حقوقدان

آمانو باوجود آن‌که دانش‌آموخته رشته حقوق دانشگاه توکیو است از زمانی که به عنوان پنجمین مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شروع به فعالیت کرده، اظهارات غیرحقوقی‌اش باعث انتقادهای فراوانی از او شده است. همین هفته گذشته بود که او در اظهارنظری گفت: «ایران باید دسترسی این نهاد دیده‌بان هسته‌ای به تأسیسات نظامی‌اش را بپذیرد.» این اظهارات در حالی انجام شد که مذاکره‌کنندگان ایرانی با نمایندگان 1+5 در حال گفت‌وگو برای تعیین جزئیات توافق هسته‌ای بودند. او در این زمینه مدعی شد که ایران در سندی که به تفاهم لوزان معروف شده پروتکل الحاقی را پذیرفته است و از این‌رو باید اجازه بازدید از تاسیسات نظامی خود را بدهد.

بیان این نکته از زبان فردی که مدیرکلی یک نهاد فنی و حقوقی را به عهده دارد از آن رو تعجب بسیاری را برانگیخت که پیش و حتی پس از تفاهم یادشده موضوع بازرسی از مراکز نظامی ایران یکی از مهم‌ترین محورهای اختلاف میان ایران و کشورهای 1+5 بوده است. آمریکا در این مذاکرات تاکید دارد باید اجازه بازرسی بدون پیش‌شرط از مراکز نظامی ایران فراهم شود. آمانو برخلاف آنچه از او و نهاد تحت مدیریتش انتظار می‌رفت با یک اظهارنظر غیرحقوقی و غیرفنی زمینه زیاده‌خواهی‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران را فراهم ساخت و این حرکت او موجب شد غربی‌ها درباره این ادعای خود بتوانند به تنها مرجع رسیدگی به امور فنی و حقوقی مسائل هسته‌ای در دنیا نیز استناد کنند. اما چرا آمانو در زمین غربی‌ها بازی می‌کند؟

شخصیت آمانو تحت تاثیر چیست؟

خوب است بدانیم که او با مسائل اصلی و فرعی این حوزه بخوبی آشناست. آمانو از سال 2001 که نمایندگی ژاپن را با عنوان کارشناس در هیات سازمان ملل متحد در زمینه مسائل موشکی به عهده داشته تجربیات متفاوتی در حوزه مذاکرات درباره مسائل موشکی و هسته‌ای و برخورد با این تسلیحات پشت‌سر گذاشته است. او سه ماه پس از فعالیت با این عنوان به یکی از متخصصان سازمان ملل در زمینه منع گسترش و خلع‌سلاح هسته‌ای تبدیل شد. تجربه حضور او در سفارتخانه‌های ژاپن در واشنگتن و بروکسل بر توان دیپلماتیک وی افزوده است و همچنین عضویت او در هیات اعزامی ژاپن به کنفرانس خلع سلاح هسته‌ای در ژنو نشان از شناخت او به مسائل این حوزه دارد. با این همه نمی‌توان تصور کرد او نسبت به ابعاد مختلف اظهارنظرهایش به عنوان مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ناآشناست و این احتمال که او با در نظر داشتن اهدافی در بزنگاه تعیین جزئیات و اختلاف بر سر یک موضوع در توافق هسته‌ای دست به اظهارنظری در این باره می‌زند، تقویت می‌شود. برای تحلیل این رویکرد آمانو باید به سابقه اظهارنظرها و اقدامات او رجوع کرد.

لازم به یادآوری است که آمانوی 62 ساله در نخستین گفته‌هایش پس از احراز پست مدیرکلی آژانس تاکید کرده بود در مدارک رسمی، انحرافی در فعالیت‌های هسته‌ای ایران ندیده است؛ او به تلاش‌های آژانس در این زمینه اشاره کرده و گفته بود: «اکنون نوبت ایران است تا همکاری خود با این نهاد را افزایش دهد» او خوب می‌دانست که اشاره‌اش به چه موضوعاتی است و این موضع دوگانه‌اش چه تبعاتی دارد. او به همین نکات بسنده نکرده و در ادامه اظهار امیدواری کرده بود چارچوب مناسبی برای گفت‌ و گو در این زمینه فراهم شود، چرا که گفت‌وگو نه تنها درباره برنامه هسته‌ای بلکه در تمامی مسائل کارساز است. اما طبق عادتی که بعدها دراظهارنظرهایش درباره ایران بیشتر دیده شد، این گونه تیر خلاص را به برنامه هسته‌ای تهران زد که «متاسفانه این روند در قبال ایران به آسانی پیش نمی‌رود.»

ویکی‌لیکس با انتشار سندی درباره آمانو و انتخاب او به عنوان مدیرکل آژانس از دلیل برخی رفتارها و موضعگیری‌های این نهاد در دوران مدیرکلی او پرده برداشت. هر چند درباره اهداف ویکی‌لیکس از انتشار اسناد محرمانه همیشه تردیدهای بسیاری وجود دارد ولی موضعگیری‌های مختلف درباره این اسناد نشان می‌دهد این سایت افشاگر حداقل تعهدی در برابر روابط رایج قدرت‌های بین‌المللی ندارد و بدون ملاحظه منافع کشورهای قدرتمند در مناسبات بین‌المللی دست به افشاگری می‌زند. این وبسایت با انتشار سندی مدعی شده بود که آقای مدیرکل پیش از تصدی این پست برای جلب حمایت آمریکا در جلسه با نمایندگان این کشور در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تعهداتی را به آنها داده است.این سند که به تعهد آمانو به سیاست‌های ایالات متحده در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و موضع این کشور در برابر کشورها و پرونده‌های جاری این نهاد بین‌المللی اشاره داشت، باعث شد بیش از پیش وی را «کارمند دفتر نمایندگی آمریکا در آژانس» بدانند؛ عنوانی که بیش از گذشته به کنایه توسط تحلیلگران مسائل بین‌المللی و هسته‌ای برای آمانو مورد استفاده قرار گرفت.

انتقاد رسانه‌های بین‌المللی از رویکرد آژانس

هرچند این سند افشاگرانه مهر تائیدی بر ادعاها درباره موضعگیری‌های او بود، اما مرور اظهارنظرهای مقامات کشورهای دیگر و رسانه‌های بین‌المللی نیز احتمال وجود این ارتباط را تقویت می‌کند. آمانو برخلاف رویه مدیرکل سابق آنقدر در اظهارنظرهایش به سیاست‌های آمریکا نزدیک شده است که حتی کوچک‌ترین انتقاداتی از رفتار آمریکا و کشورهایی مانند اسرائیل که هیچ‌گونه تعهدی در برابر آژانس ندارند، دیده نمی‌شود. همین رویه آقای مدیرکل علاوه بر تقویت گمانه‌ها درباره وابستگی او به آمریکا انتقادهای بسیاری را از وی برانگیخته است.

استفاده از ادبیات مورد استفاده از سوی دیپلمات‌های ایالات متحده در گزارش‌ها و اظهارنظرها یکی از این دلایل شمرده می‌شود. این موضوع آن‌قدر به وضوح توسط آمانو رعایت می‌شد که سخنگوی کاخ سفید در اظهارنظری به آن اشاره کرد. او در گفت‌وگو با خبرنگاران درباره یکی از گزارش‌های منتشر شده توسط مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی این گونه واکنش نشان داد: «گزارش جدید آمانو درباره برنامه هسته‌ای ایران بازتاب نگرانی آمریکا درباره این برنامه هسته‌ای است، اما تلاش‌ها برای حل این پرونده به شیوه‌ای دیپلماتیک ادامه دارد. دولت اوباما جامعه بین‌الملل را در اقدامی بی‌سابقه برای اعمال فشار و منزوی‌کردن جمهوری اسلامی ایران تحریک کرده است!»

این هماهنگی آشکار نتوانست رسانه‌های بین‌المللی را نیز بی‌تفاوت گذارد و اشپیگل در گزارشی از او انتقاد کرد. در این گزارش خبرنگار اشپیگل از آمانو پرسیده بود که انتشار اسناد ویکی‌لیکس و گفته‌ها درباره این‌که مدیریت او به تقویت نفوذ آمریکا در این نهاد منجر شده، شرمنده است یا نه؟ آمانو در پاسخ به اشپیگل گفته بود: «اگر با انتخاب من منافع آمریکا بهتر حفظ شود؛ این موضوع به خودی خود موجب شرمندگی نیست.»خبرگزاری آسوشیتدپرس نیز از کنار این موضوع نگذشته و در گزارشی نوشت: «آژانس هسته‌ای سازمان ملل که مسئول تحقیق درباره فعالیت هسته‌ای ایران است، برای تهیه بخش اعظم اطلاعات خود به آمریکا و متحدانش وابسته است.» این خبرگزاری به مقایسه تردیدها و اطلاعات قرار گرفته در اختیار آژانس توسط آمریکا درباره برنامه هسته‌ای ایران با موضوع تولید سلاح کشتار جمعی در عراق پرداخت و ادامه داد: «با توجه به داعیه آمریکا درباره تولید سلاح کشتار جمعی در عراق، بسیاری از کشورهای دنیا اطلاعات آمریکا درباره تولید سلاح را به دیده شک می‌نگرند، آمریکا از آن داعیه برای توجیه جنگ در عراق استفاده کرد، اما بعدها مشخص شد که عراق از این تسلیحات بی‌بهره بوده است.»نمونه دیگری از این ارتباط، جزئیاتی از گزارش‌های آژانس درباره برنامه هسته‌ای ایران است که پیش از انتشار از زبان مقامات آمریکایی و حتی برخی رسانه‌های این کشور منتشر می‌شد. این اتفاق درباره یکی از گزارش‌های آمانو به قدری بد جلوه کرد که حتی پس از انتشار این گزارش برخی رسانه‌ها این‌طور از او انتقاد کردند که پیش‌نویس گزارش آمانو را رسانه‌ها و مقامات آمریکایی برای او تهیه کرده‌اند.

به هر حال این آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که باید درباره ابعاد برنامه اتمی کشورهای مختلف اظهارنظر کند و صلاحیت رسیدگی به امور فنی و حقوقی آن نیز به عهده همین نهاد است؛ اما آمانو از سال 2009 تاکنون با تغییر رویکرد آژانس موجب خدشه‌دار شدن اعتبار این نهاد بین‌المللی شده است. از آن‌رو که هیچ نهاد دیگری صلاحیت رسیدگی به این امور را ندارد باید کشورهای عضو و بخصوص جنبش عدم‌تعهد سازوکار مناسب‌تری را برای نظارت بر فعالیت‌های آژانس و شخص مدیرکل آن در نظر گیرند تا به آسانی از چارچوب‌های تعیین شده برای آژانس تخطی نشود.

تاثیر آقای مدیرکل در پرونده ایران

رویکرد آمانو به برنامه هسته‌ای ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین پرونده‌های روی میز آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از چند منظر مورد انتقاد قرار گرفته است. معمولا گزارش‌های نهاد تحت مدیریت او از چارچوب مسائل فنی و حقوقی خارج می‌شود و به ابعاد سیاسی این مساله می‌پردازد. طرح این موضوع که همواره فعالیت‌های ایران نیازمند بررسی بیشتر است در گزارش‌های او جای برداشت‌های سیاسی را باز می‌گذارد.

این گزارش‌ها تاکید می‌کند ایران همکاری خوبی داشته است، اما برای اطمینان از صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های این کشور نیاز به همکاری بیشتری از سوی تهران است. منتقدان، این رفتار آمانو را موجب زیر سوال رفتن حیثیت حرفه‌ای آژانس قلمداد می‌کنند.

برخی گلایه‌های نمایندگان ایران در آژانس به این دلیل است که آمانو به اندازه‌ای که در گزارش‌هایش به ادعاهای غربی علیه ایران می‌پردازد از همکاری‌ها و شفاف‌سازی‌های ایران در زمینه برنامه هسته‌ای خود سخن نمی‌گوید. آنها این رویکرد را موجب تحت‌الشعاع قرار گرفتن گزارش‌های ایران در آژانس می‌دانند؛ گزارش‌هایی که با این رویه مدیرکل کمتر به گوش اعضای آن نیز می‌رسد.

سیدناصر نعمتی / جام‌جم