شهادت‌،‌ حرکت‌ است و مرگ‌، تسلیم

به یقین فرق است بین کسی که مرگ را عاشقانه در آغوش می‌کشد و با رسیدن به وعده‌گاه شهادت به کمال خویش می‌رسد با آن کسی که مرگ به سراغ او می‌آید و با اکراه و ترس جان می‌دهد.

ایثار در لغت، بذل کردن، دیگری را بر خود برتری دادن و سود شخصی دیگر را بر سود خود مقدم داشتن تعریف شده که مفهوم قرآنی این واژه نیز چیزی نیست جز مقدم دانستن دیگران برخود. توجه به مفهوم ایثار از این بابت مهم است که مفهوم شهادت را فقط با وجود واژه ایثار می‌توان درک کرد. حقیقت این است آن که از مرز ایثار گذر نکند به رواق شهادت راهش نمی‌دهند. و اما شهادت در لغت یعنی حاضر بودن و کشته شدن در راه خدا و به‌زعم فاضلی همچون راغب اصفهانی، شهادت چیزی نیست جز حضور، آن هم همراه با مشاهده با بصیرت. شهادت در اصطلاح رایج اما به معنی کشته شدن و مرگ در راه خداوند است که شباهت زیادی با مفهوم قرآنی این واژه دارد که خداوند آن را کشته شدن در راه خدا می نامد. در قرآن از شهادت با عنوان زندگی جاویدان یاد شده؛ یعنی مرگی در راه خدا که انتهای آن زندگی ابدی است که از کشته شدگان، افرادی زنده می‌سازد: هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند. در قرآن از شهادت به عنوان معامله با پروردگار نیز یاد شده آنجا که در سوره توبه می‌خوانیم خداوند از مؤمنان جان‌ها و اموالشان را خریداری کرده‌ که در برابرش بهشت برای آنان باشد.

در شأن نزول آیه «شهادت» آمده است که ابن عباس می‌گوید: این آیه در مورد کشته‌شدگان جنگ بدر نازل شد و در روز بدر 14 نفر کشته شدند؛ شش نفر از مهاجران و هشت نفر از انصار و مردم می‌گفتند فلانی و فلانی مردند پس خداوند این آیه را نازل کرد و دستور داد از آن بعد به کسانی که در جنگ در راه خدا و ‌ فی سبیل‌الله‌ کشته می‌شوند مرده نگویند، بلکه از آنها با عنوان شهید نام ببرند.

و اما این که چرا به مردن در راه خدا شهادت می‌گویند برایش دلایل متعددی آورده شده است. از یک منظر گفته می‌شود که شهید را شهید گفته‌اند به‌آن جهت که فرشتگان رحمت خدا در صحنه شهادت حضور می‌یابند و نیز گفته می‌شود چون خدا و رسول به بهشتی بودن شهدا گواهی می‌دهند. در روایات نیز از شهادت با عناوین مختلف یاد شده از جمله برترین مرگ و خون شهید که بهترین قطرات نزد خداست.

در مورد این که شهادت فقط مرگ در معرکه نبرد است یا خیر نیز تاکنون بحث فراوانی شده که با تکیه بر برخی روایات می‌توان نتیجه گرفت که شهادت فقط کشته شدن و قتل در راه خدا نیست، بلکه کشته شدن و مردن در راه خدا از مطمئن‌ترین راه‌هایی است که به مقام شهادت منتهی می‌شود. در واقع ممکن است بدون کشته شدن نیز خداوند این مقام را به طالبش ارزانی دارد، چنان که ممکن است کسی به وسیله سلاح هم از پا در بیاید، اما به مقام و منزلت مخصوص شهید نرسد و چه بسا فردی که بر بستر خویش بمیرد و نزد خداوند صدیق و شهید به حساب بیاید؛ در این خصوص شواهدی وجود دارد.

روایت اول: شخصی نزد رسول اکرم(ص) آمد و عرض کرد: یا رسول‌الله جوان پر انگیزه‌ای هستم و قصد دارم جهاد کنم. حضرت(ص) فرمودند: «خوب برو و جهاد کن که چند خاصیت دارد: اگر در حال جهاد کشته شدی، در زمره زندگان جاوید درمی‌آیی که نزد خداوند روزی می‌خورند، چنانچه در این راه مرگ تو را دریافت، اجر و پاداشت بر خداوند است و در صورتی که از جهاد زنده بازگشتی، آمرزیده می‌شوی، مانند روزی که از مادر تولد یافتی». در اینجا بود که عرض کرد یا رسول‌الله اما من پدر و مادر پیری دارم گمان می‌کنند که با بودن من آرامش و پناه بیشتری دارند و دوست ندارند که راه دور بروم و از آنها جدا شوم. آن گاه حضرت(ص) فرمودند: «با والدینت بمان که هر لحظه‌ای از آن برتر از یک سال جهاد است».

روایت دوم: از رسول اکرم(ص) در مورد عبدالله ابن رواحه نقل شده است، در حالی که بیمار و در بستر رو به موت بود، مردم گفتند: «یا رسول‌الله(ص) جای بسی تعجب است که ایشان در غیرموطن ‌ شهادت در حال مردن است و ‌شهادت نصیبش نشد و به مرگ طبیعی از دنیا می‌رود.» حضرت پرسیدند: به نظر شما به چه کسی از امت من شهیدگفته می‌شود؟ گفتند: مگر شهید کسی نیست که در میدان نبرد در راه خدا کشته می‌شود؟ پیامبر اسلام(ص) در پاسخ فرمودند: اگر چنین بود، در آن صورت شهیدان از امت من بسیار اندک می‌شدند.

سخن خداوند: در وصف آن دسته از افرادی که به مقام والای شهادت بدون قتل و مردن در میدان نبرد می‌رسند، خداوند در سوره حدید فرموده است: کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آوردند، آنها صدیقان و شهدا نزد پروردگارشان هستند که برایشان پاداشی مهیاست.

ویژگی‌های شهادت

مرتبه عالی کمال: شهید در واقع به عالی‌ترین درجه و مرتبه‌ای از کمال می‌رسد که ممکن است یک انسان پس از سال‌ها مجاهدت و ریاضت و تحمل مشقت فراوان به آن دست یابد، چرا که انگیزه شهید عشق الهی و رسیدن به معبود است و نتیجه تحول و دگرگونی درونی وی.

ورای فداشدن: شهادت فقط قربانی شدن نیست، بلکه در ورای فدا شدن یک منطق و فلسفه انسانی و رهایی بخش آن هم از جنس آزادمنشانه وجود دارد.

شهادت حرکت است و مرگ تسلیم: شهادت از جنس سکون نیست، بلکه ماهیتش حرکت و تکاپوست. شهادت ایستایی نیست بلکه جنبش و تلاش است و به این دلایل است که مرگ را می‌شود مقابل شهادت دانست که چیزی نیست بجز تسلیم.

عمل به ایمان: امام صادق(ع) فرمودند: «ایمان نیست مگر به عمل و عمل از ایمان است» و ایمان به ثبوت نمی‌رسد مگر آنگاه که عملی در کار باشد.

راه شهادت باز است: شهادت یک فرآیند کور، بی‌نظم و سردرگم نیست که کسی به طور تصادفی بتواند به آن برسد بلکه محصول یک سیستم آگاهانه است پس می‌توان گفت راه شهادت برای همیشه باز است و کسب آن مقام برای همه آزاد.

به دلیل این ویژگی های منحصر بفرد شهادت است که این سبک مردن را در اوج هرم ارزش‌های انسانی می‌دانند و می‌گویند غیرشهیدان را بر بلندای این قله راه نیست، زیرا هرکسی را آن مقدار مرتبه می‌دهند که خود برایش زحمت کشیده و رنج برده است.

عبدالحسین حاجی ابوالحسنی / جام‌جم