فرصت‌های‌‌ ‌توسعه فناوری فضایی ایران

امروزه اغلب کشورها به اهمیت فضای ماورای جو پی برده‌اند و هر یک سعی می‌کنند بنا بر وسع خود در این صحنه حضور یابند. فضا برخلاف تصورات عامه، جایی برای قهرمان‌بازی فضانوردان یا فرستادن ماهواره به فضا و غرش ماهواره‌برهای غول‌پیکر نیست. هر چند این فناوری‌ها زیرساخت‌های فضایی مهمی هستند اما بازار خدمات فضایی و کاربردهای بی‌شماری که فناوری‌های فضایی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم دارند موضوعی است که اهمیتش دست کمی از این زیرساخت‌ها ندارد و این بخش است که هم‌اکنون به صورت مستقیم نان و آب بسیاری از کشورها را از فضا به زمین آورده است. هر چند حجم بازار خدمات فضایی اکنون نیز رقم بسیار بزرگی را شامل می‌شود، کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند این هنوز نسیمی است که توفانی در راه دارد. کشورهایی که خواب بمانند و برای خود سرپناهی نسازند درتوفان آینده مجبورند به دیگران پناهنده شوند.

فضا، عرصه جدید تاخت و تاز اقتصادی کشورها

توسعه فناوری در عرصه فضا امری است بسیار حیاتی که تا کنون در ایران نیز فارغ از میزان کامیابی آن مورد توجه بوده است. اما در حال حاضر بازار تجاری خدمات فضایی و فرصت‌های موجود در آن، عرصه‌ای بوده که مهجور مانده است. این در حالی است که میدان اصلی رقابت فضایی میان اغلب کشورها، از جمله همسایگان ایران در این بخش قرار گرفته و درآمدهای سرشاری نصیب آنها کرده است. خرید ماهواره‌های مخابراتی و سنجش از دور یا اجاره ترانسپاندر از جمله مهم‌ترین این فعالیت‌های تجاری بوده که اغلب همسایگان ایران از کشورهای ثروتمند جنوبی تا شمالی‌های کم بضاعت مبادرت به انجام آن کرده‌اند. در کنار این فعالیت‌ها، آنها که توان مالی بیشتری دارند اقدام به سرمایه‌گذاری برای توسعه فناوری کرده‌اند که اغلب موارد این تلاش‌ها به تعریف همکاری‌های بین‌المللی جدیدی ختم شده است که ‌اکنون نیز در جریان هستند.

در حالی که اغلب کشورها در بازار تجاری فناوری‌های فضایی حضور دارند، کشورهای توانمند‌تر تلاش می‌کنند با توسعه فناوری‌های پایه‌ای از قبیل ساخت ماهواره و ماهواره‌بر زیرساخت‌های این بازار را نزد خود نگه دارند و آن را توسعه دهند.

فناوری‌ها و خدمات فضایی حوزه بسیار وسیعی است اما می‌توان بین آنها برخی موضوعات برجسته را مشاهده کرد. از جمله حوزه‌های پیشگام که اکنون بازار وسیعی در جهان دارند ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی، ناوبری و موقعیت‌یابی و ماهواره‌برهاست. همچنین روندهای موجود نشان می‌دهد کشورهای پیشگام درحال سرمایه‌گذاری روی توسعه ماهواره‌های کوچک، توریسم فضایی و استخراج منابع معدنی در فضا هستند. موضوعات حقوقی فضا و همکاری‌های صلح‌آمیز بین‌المللی نیز برای ایجاد بسترهای توسعه فناوری و بازار به‌صورت موازی در حال پیگیری هستند. از جمله موضوعات حقوقی که هر روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود مسئله نقاط مداری است که متاسفانه با از دست دادن 2 نقطه از 3 نقطه‌مداری کشورمان می‌توان گفت ایران تاکنون در این زمینه عملکرد خوبی نداشته است.

مخابرات و سنجش از دور، بزرگ‌ترین حوزه‌های اقتصادی فضا

فروش تصاویر ماهواره‌های سنجشی و ترانسپاندرهای ماهواره‌های مخابراتی امروزه تجارت‌هایی سودآور محسوب می‌شوند که زیرمجموعه‌ها و شاخه‌های مختلفی نیز دارند و سرمایه‌گذاران به تناسب توان خود هر یک سراغ بخشی می‌روند. همسایه‌های جنوبی ایران مدت‌هاست در این بازار حضور دارند و از آن سود می‌برند. همسایگان شمالی نیز بتازگی وارد این عرصه شده و با جدیت آن را دنبال می‌کنند. ‌اکنون بسیاری از کشورها نه‌تنها در بازار خدمات ماهواره‌ای حضور دارند، بلکه مستقیما اقدام به سرمایه‌گذاری برای خرید ماهواره‌ها به صورت کامل می‌کنند.

موقعیت‌یابی و ناوبری، عرصه ‌‌آینده‌دار

جی‌پی‌اس، آشناترین نام در عرصه ناوبری و موقعیت‌یابی است. این سامانه که یک منظومه با چندین ماهواره‌ همراه پایگاه‌های زمینی مربوط است، زیرساخت بزرگی را برای ارائه بسیاری از خدمات فراهم کرد که امروزه به خدمات مبتنی بر مکان موسوم هستند. معروف‌ترین این خدمات که هر روز به تعداد و گستردگی آنها افزوده می‌شود سرویس‌های نقشه و مکان‌یابی هستند که در اغلب تلفن‌های همراه هوشمند یافت می‌شوند. شواهد نشان می‌دهد خدمات مبتنی بر مکان در آینده‌ای نه‌چندان دور از چنان اهمیتی برخوردار می‌شود که امکان صرف‌نظر از آنها وجود نخواهد داشت و بسیاری از کشورها به ارائه‌دهندگان این خدمات وابسته خواهند شد.

هر چند تا مدت‌ها منظومه ماهواره‌ای جی‌پی‌اس آمریکایی، زیرساخت این خدمات بود اما در حال حاضر چند رقیب برای آن پیدا شده که احتمال می‌رود برخی از آنها در آینده‌ای نه‌چندان دور جای جی‌پی‌اس را بگیرند. روسیه، چین و اتحادیه اروپا در حال توسعه سامانه موقعیت‌یابی جهانی خود برای رقابت با جی‌پی‌اس هستند تا بتوانند زیرساخت بخشی از بازار آینده خدمات مبتنی بر مکان را از آن خود کنند. برخی کارشناسان معتقدند با توجه به خدمات بسیاری که سامانه موقعیت‌یابی اتحادیه اروپا در اختیار کاربران خواهد گذاشت، سهم بزرگی از بازار نصیب این سامانه خواهد شد و سرمایه‌گذاران آن در آینده سود‌های هنگفتی از آن خود خواهند کرد. شاید به همین علت است که برخی کشورهای عربی نیز تلاش کردند تا در این سامانه سرمایه‌گذاری کنند. برخی کشورها مثل هند و ژاپن نیز سعی می‌کنند با توسعه سامانه‌های موقعیت‌یابی محلی، از امکانات و بودجه محدود خود بهترین استفاده را ببرند.

ماهواره‌برها، گلوگاهی راهبردی در عرصه فضا

ماهواره‌برها یکی از اصلی‌ترین زیرساخت‌هایی است که برخی کشورها تلاش دارند تا انحصار این فناوری را در اختیار خود نگه دارند زیرا استفاده از فضا بدون امکان پرتاب به فضا بی‌معناست. توسعه ماهواره‌برهای بومی روندی است که بتازگی در عرصه جهانی مشاهده می‌شود.

با وجود این روسیه هنوز سهم عمده بازار پرتاب‌ها را در اختیار دارد. شاید بتوان این بخش را به عنوان برجسته‌ترین نقطه قوت بخش فضایی کشور دانست که موجب ورود ایران به باشگاه فضایی جهان شده و کشورمان را به‌عنوان یکی از کشورهای پیشگام منطقه در فناوری فضایی مطرح کرده است. ایران همچنین به علت موقعیت جغرافیایی مناسب از مزیت نسبی در این بخش برخوردار است. ساخت پایگاه پرتاب مشترک با همکاری کشورهای خارجی و انجام پرتاب‌‌های زیرمداری یا قرار دادن ماهواره‌های کوچک کشورهای دیگر در مدار پایینی زمین پیشنهادهایی است که از سوی کارشناسان در این زمینه مطرح شده است.

لبه فناوری

کشورهای پیشگام در عرصه فضا ‌اکنون افق‌های جدیدی را ترسیم کرده‌اند. نزدیک‌ترین این فناوری‌ها به عرصه بازار، نانو ماهواره‌ها هستند. با قدرتمندتر شدن پردازشگرها و ایجاد کاربردهای جدید که نیاز به پرتاب‌های ارزان قیمت، سریع و با تعداد بالا را ایجاد کرده، رویکرد جدیدی در جهان برای توسعه ماهواره‌های کوچک شکل گرفته است.

همچنین با گسترش دامنه فعالیت بخش خصوصی در فضا، توریسم فضایی نیز به صورت یک محور دیگر توسعه فضایی در جهان مطرح شده است. اما شاید جدیدترین ایده، بهره‌برداری از منابع معدنی فضا باشد که توسط کشورهای پیشگام عرصه فضا پیگیری می‌شود. این کشورها به دنبال آن هستند تا با احداث پایگاه‌‌های فضایی، منابع معدنی ارزشمندی را که در فضا یافت می‌شوند به زمین منتقل کنند.

نگاه به فضا با چشمانی باز

کشور ما به علت برخورداری از منابع انسانی خبره و متخصص تاکنون توانسته به پیشرفت‌های عظیمی در عرصه فناوری فضایی دست یابد.

این توانمندی‌ها که حیرت همگان را در جهان برانگیخته است با هدایت سیاستگذاران و مدیران آگاه به شرایط روز جهان می‌تواند ایران را در عصر فضا به جایگاهی بی‌نظیر برساند. نباید از یاد ببریم در عصری زندگی می‌کنیم که همگان در عرصه فضا می‌تازند، چرا که همه می‌دانند آینده نزدیک است.

محمدامین آهنگری/ جام‌جم