کنفرانس بازنگری NPT در سایه مقاومت هسته‌ای ایران

اجلاس «بازنگری پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» در نیویورک که از دوشنبه آغاز شده شاهد حضور 188 کشور عضو سازمان ملل است و مقامات این کشورها در قالب نشست‌ها و کارگروه‌هایی که تا اول خرداد ادامه دارد، در زمینه راهکارهای رسیدن به اهداف معاهده NPT یا همان پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای رایزنی می‌کنند؛ پیمانی که از سال 1968 میلادی تدوین و دو سال بعد اجرایی شد و سه هدف عمده را دنبال می‌کرد: جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای، کمک به فرآیند خلع سلاح هسته‌ای و همچنین بهره‌مندی از فناوری‌های هسته‌ای صلح‌آمیز.

اما باتوجه به این‌که برخی کشورهای امضاکننده این پیمان، تنها به دنبال تحقق آن بخش از اهداف پیمان NPT هستند که به سودشان است این پیمان تاکنون نتوانسته اهداف خود را محقق سازد و خود به عرصه جدال و رقابت میان کشورهای هسته‌ای و غیرهسته‌ای تبدیل شده است. در این پیوند، کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها در پی اجرایی‌سازی ماده 6 این پیمان در زمینه نابودی جنگ‌افزارهای هسته‌ای هستند، ضمن این‌که بر اجرای ماده چهار مبنی بر استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تاکید دارند.

در برابر، کشورهای هسته‌ای خواستار تقویت بخش‌های نظارتی و همچنین اجباری کردن این پیمان به منظور جلوگیری از خروج برخی اعضا هستند.

پیشینه کنفرانس‌های بازنگری

اولین کنفرانس بازنگری پیمان NPT در می‌ 1975 و با حضور 91 کشور عضو پیمان برگزار شد، این کنفرانس زیر سایه‌های سنگین مسابقه تسلیحاتی و فضایی ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی آغاز به کار کرد.

دومین نشست کنفرانس بازنگری NPT در می‌1980 برگزار شد. این کنفرانس به نوعی ادامه کنفرانس قبلی بود و به‌واسطه تشدید اختلافات دیپلماتیک دو ابرقدرت آمریکا و شوروی حتی از ارائه بیانیه پایانی نیز ناکام ماند.

سومین کنفرانس بازنگری در می ‌‌1985 شاهد حضور 131 کشور بود. انفجار هسته‌ای رژیم صهیونیستی در آتلانتیک جنوبی، امید کشورهای عربی و اسلامی را نسبت به ایده خاورمیانه عاری از تسلیحات هسته‌ای که سال 1974 بنا به پیشنهاد ایران و در قالب بند 7 پیمان به آژانس ارائه شده بود کمرنگ کرد. ایمنی و امنیت هسته‌ای از دستورکارهای کنفرانس بود که با چهار آزمایش هسته‌ای پاکستان رنگ باخت. حمله هوایی اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای اوسیراک در عراق در سال 1981 و حمله ناتمام عراق به تاسیسات نیمه‌کاره بوشهر بیش از پیش تحقق بندهای 6 و 7 پیمان را دست‌نیافتنی ساخت.

در کنفرانس چهارم در سال 1990 تعداد اعضای معاهده NPT به 140 کشور رسید. در این نشست چین و فرانسه به‌عنوان اعضای ناظر شرکت داشتند، اما اختلافات همچنان ادامه داشت به طوری که کنفرانس، بار دیگر حتی از صدور یک بیانیه پایانی نیز باز ماند.

در کنفرانس پنجم که در سال 1995 برگزار شد، اعضای معاهده NPT به 178 کشور رسید. نشست در ساختار فروریخته بعد از جنگ سرد برگزار شد. تشدید سیر فزاینده اختلافات اعضا و تکثر دیدگاه‌ها سرنوشت نشست قبلی را برای این کنفرانس هم رقم زد. البته نتیجه نهایی نشست توافق بر سر تصویب پروتکلی برای امنیت و نظارت بیشتر هسته‌ای بود که به پروتکل الحاقی معروف شد. این پروتکل در 1996 به امضای اعضا رسید و در سال 1997 لازم‌الاجرا شد. هدف در آن زمان این بود که در پایان سال 2005 همه اعضای NPT به پروتکل الحاقی ملحق شوند. پروتکل الحاقی حدود اختیارات آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای را برای بازرسی کشورهای عضو به‌طور محسوسی گسترش داد.

در سال 2000 کنفرانس ششم بازنگری پیمان NPT با حضور 187 کشور عضو برگزار شد. کنفرانس نیویورک اولین کنفرانس بازنگری پیمان بعد از تمدید نامحدود معاهده بود. موضوعات مربوط به اجرای مفاد معاهده منع گسترش و تصمیمات کنفرانس قبلی از دستور کارهای این نشست بود. در این نشست دکترین هسته‌ای ایالات متحده مورد انتقاد شدید اعضا قرار گرفت؛ دکترینی که به جای خلع و کاهش سلاح به سمت تجهیز و انباشت بیشتر حرکت می‌کرد.

همزمان با افزایش انتقاد اعضای معاهده NPT از آمریکا و دارندگان تسلیحات هسته‌ای، ایالات متحده و متحدانش به سمت اعمال فشار بیشتر بر کشورهایی شدند که به دنبال فعالیت هسته‌ای بودند که یکی از آنها جمهوری اسلامی ایران بود. در چنین فضایی آمریکا در سال 2005 بار دیگر میزبان نشست بازنگری پیمان NPT با حضور 188‌کشور شد. این نشست با مقاومت ایران و کشورهای عدم تعهد نتوانست اهداف آپارتاید هسته‌ای غرب را محقق سازد و ناکام ماند.

اجلاس 2010 نیز همچون دوره‌های قبل نتوانست، راه‌حلی برای اجرای بخش‌های بر زمین مانده پیمان NPT فراهم کند و اکنون امیدها به کنفرانسی است که اکنون در نیویورک در حال برگزاری است تا شاید اندک تغییری در شرایط نابسامان باشگاه هسته‌ای‌ها در جهان ایجاد شود.

مذاکرات هسته‌ای در حاشیه کنفرانس بازنگری

کنفرانس بازنگریNPT که از دوشنبه در نیویورک شروع به کار کرده در حالی است که مذاکرات هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران با اعضای دائم شورای امنیت و آلمان، تاثیر بسزایی بر این کنفرانس گذاشته است. دلیل این تاثیرگذاری هم مقاومتی است که جمهوری اسلامی ایران براساس معاهده NPT از خود نشان داده و اجازه نداده، دارندگان سلاح هسته‌ای با تفاسیر غیرقابل قبول از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، مانع فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای‌اش شوند.

به خاطر همین مقاومت است که آمریکا و متحدانش که تا چند سال قبل بر ضرورت برچیده شدن تاسیسات هسته‌ای ایران تاکید داشتند اکنون، حق غنی‌سازی را برای ایران به رسمیت شناخته و درباره چند و چون آن و روش‌های نظارت بر آن در حال مذاکره با تهران باشند. این مساله می‌تواند الگویی برای دیگر کشورها در راستای اجرایی کردن ماده 4 معاهده NPT مبنی بر حق کشورهای عضو در استفاده صلح‌آمیز از فعالیت‌های هسته‌ای باشد. اما برای تحقق روح کلی معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، طبیعی است در کنفرانس امسال نیز باید تمرکز اصلی کشورهای عضو بر خلع سلاح کامل کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای باشد.

در مجموع به نظر می‌رسد موفقیت کنفرانس بازنگری 2015 مستلزم تجدید اراده سیاسی همه دولت‌های عضو معاهده است و آغاز مذاکرات کنوانسیون جامع منع سلاح‌های هسته‌ای، می‌تواند شروعی برای دستیابی به موفقیت در این زمینه باشد تا شاهد تحقق این شعار جمهوری اسلامی ایران باشیم که انرژی هسته‌ای برای همه؛ سلاح اتمی برای هیچ کس.

محمود هرندی / جام‌جم