زندگی دینی بر پایه اخلاق اسلامی

این وظیفه خطیر را علم اخلاق بر عهده دارد تا با یادآور شدن یا تبیین حسن و قبح اعمال و رهنمون کردن انسان در مسیر تکامل روحی و جسمی او را به تعادل و تعامل واداشته از کژی و کاستی برهاند. در همین راستا می‌بینیم کتب دینی و مأثورات ائمه هدی(ع) شامل نکته‌های ناب اخلاقی و راهکارهای عملی برای بهبود هرچه بیشتر زندگی انسان در محیط اجتماعی است.

اهمیت این موضوع یعنی سبک زندگی دینی به اندازه‌ای است که بزرگان علم و حکمت این سرزمین به تبعیت از آموزه‌های دینی دست به تالیف کتب اخلاقی زده‌اند تا فهم معارف اخلاقی از بطن آموزه‌های دینی(قرآن و مأثورات و سیره شریف معصومین(ع)) بیشتر گشته و عموم مردم از آن بهره برند. از این رو شاهدیم از قرون اولیه اسلامی تدوین کتب اخلاقی معمول بوده است و هرکس به فراخور حیطه علمی خویش در تبیین و تألیف آن کوشیده است.

اما موضوع مهم و قابل توجه در این‌گونه کتاب‌ها این است که اغلب این کتب یا به صورت انتزاعی و کاملاً فلسفی به موضوع نگریسته‌اند یا با آیات قرآنی و احادیث با توضیحاتی در خور فهم تحصیلکردگان مشحون‌اند یا با زندگی و آداب و رسوم زمانه مولف مطابقت داده شده‌اند.

البته باید یادآور شد اخلاق قدسی و انسانی امری نیست که کهنه یا نو شود یا در مقطعی درست و در زمانی دیگر نادرست جلوه کند، برای مثال دروغگویی، دزدی و... در همه جا و هر زمان ناپسند و صداقت و راستگویی و وفای به عهد و... در همه دوران و زمان‌ها پسندیده و ستوده است. اما باید توجه داشت مسائل اخلاقی مذکور در کتب دینی(قرآن و احادیث معصومین(ع)) به طور کلی و جامع مطرح شده است که باید با تأمل و تفکر صاحب نظران در این حوزه با زندگی روزمره و مصادیق عصر حاضر تطبیق شود؛ برای مثال در قرآن عظیم‌الشأن دستور به تقوای الهی داده شده و ملاک برتری انسان‌ها نیز بر یکدیگر تقوی شمرده شده است، اما این‌که آیا مصادیق تقوای الهی در عصر حاضر چیست و چه رفتاری انسان را صاحب تقوی و معنویت می‌کند و چه امری او را از تقوی دور می‌سازد مواردی است که باید علمای علم اخلاق که خود مزین به شئونات اخلاقی ژرف هستند، تبیین کنند.

یکی از پیشروان این امر سعدی شیرازی است که توانست با بیان شیوای خویش اخلاق را با مصادیق عینی در جامعه همروزگار خویش تبیین کند. همچنین فتوت نامه‌هایی که در قالب رساله‌های کم‌حجم و قابل فهم برای عموم مردم تدوین می‌گشت، پندیات اخلاقی هر صنف از صنوف اجتماعی را بیان کرده و آن را با آیات قرآنی و احادیث معصومین مزین می‌کرده‌اند تا صاحبان حرف و مشاغل به صورت اجمالی از اخلاق حرفه‌ای خویش با هر سطح سواد و آگاهی بهره‌مند شوند.

از این منظر عالم اخلاقی مانند طبیبی است که مشکلات نفسانی و اخلاقی مردم روزگار خویش را تشخیص می‌دهد و با بیانی قابل فهم و درک برای هم‌عصران خویش نسخه تجویز می‌کند چنان که حکمای پیشین این سرزمین مانند فارابی، ابن سینا، رازی، این مسکویه، مولوی، جلال‌الدین دوانی، سعدی شیرازی و... این‌گونه کرده‌اند. اما کتب اخلاقی کهن با نثر سنگین و علمی خویش، برای جوانان امروز کاملاً قابل درک و تفهیم نیست چرا که یا پر از الفاظ سخت و غیررایج است یا مفاهیم فلسفی را به دوش می‌کشد یا مملو از الفاظ عربی ثقیل و پیچیدگی‌های زبانی و معنایی است یا با زندگی روزمره و امروزین او مطابقت ندارد، از این رو تدوین کتب اخلاقی با رویکرد سبک زندگی دینی و با تحریری نو از کتب کهن که هم قابل درک و فهم باشد و هم مثال‌های عینی از زندگی امروزه را دارا باشد ضروری می‌نماید.

از سوی دیگر مواجهه جوانان با عالمان علم اخلاق و بهره‌گیری ایشان از روحانیت باطنی این بزرگان تأثیر بسزایی در گسترش اخلاق در جامعه دارد، چنان‌که در گذشته نیز شاهدیم بزرگان این سرزمین چون ابوسعید ابوالخیر، سعدی شیرازی، مولوی، عطار و... با برگزاری جلسات وعظ و خطابه مستقیماً با عامه مردم روبه‌رو شده و از انفاس طیبه الهی خود ایشان را مستفیض می‌گردانیدند و این عمل باعث می‌شد روح اخلاق‌مداری که از جان عالم اخلاق تراوش می‌کرد بر جان مستمع می‌نشست و او را سرشار از روحانیت و جذبه الهی می‌کرد چنان‌که در قرون اخیر مجالس درس عالم و عارف وارسته ملاحسینقلی همدانی یا آیت‌الله بهاری همدانی و مرحوم تهرانی این‌گونه وضعی داشت و اثری عمیق بر شنونده می‌گذاشت که بیشتر کسانی که پای صحبت این بزرگان نشسته بودند تا پایان عمر مقید به اخلاق اسلامی و همچون انسانی معنوی زندگی کردند.

امیر هاشم‌پور / جام‌جم