جایگاه عبادی، رسانه سیاسی

این سخنان استمپل، وابسته سفارت آمریکا در تهران است درباره نقشی که مسجد، منبر، هیات و طبقه روحانیت در انقلاب ایران بازی کرده است؛ نقشی که بیش از هر چیز تبلیغی و رسانه‌ای بوده است.

به نظر می‌رسد دید این کارشناس دیپلماتیک ایالات متحده درست باشد زیرا در بیان تاریخ انقلاب اسلامی، نام مساجد بسیاری ذکر شده است؛ از مساجد هدایت، قبا و الجواد در تهران گرفته تا مسجد گوهرشاد در مشهد و مسجد جامع کرمان شاهد مثال‌های این مدعا هستند.

به تحقیق دو نفر از پژوهشگران، از مجموع 2483 راهپیمایی ساماندهی شده در طول حکومت پهلوی، حدود دو سوم آنها توسط مساجد یا اتحاد مساجد و بازار سازماندهی شده بود و دقیقا به همین دلیل است که مسیرهای فعلی راهپیمایی 22 بهمن در سالروز پیروزی انقلاب اسلامی هم از مساجد آغاز می‌شود.

مسجد تا اندازه‌ای برای انقلابیون مهم بوده که امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب، از مساجد به عنوان جبهه و سنگر یاد می‌کردند و از آن سو، داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی در دولت جمشید آموزگار از اعتراض خود سخن گفته که: «چه خبر است این همه مسجد دارد در همه ایران باز می‌شود؟»

چرا مسجد در انقلاب ایران تاثیر داشت؟

از منظر رسانه‌ای مسجد دو کارکرد مهم در انقلاب اسلامی ایفا کرده است؛ نخستین نقش این بوده که با استفاده از رسانه‌ای همچون منبر و به بهانه مناسبت‌های‌ مختلف دینی توانسته بستری رسانه‌ای برای انتقال مفاهیم و پیام‌های انقلاب ایفا کند و از سوی دیگر توانسته نقش شبکه‌سازی اجتماعی میان مراجعان یا به تعبیر دیگر کاربران یا مبارزان را ایفا کند. دلیل این مساله چیست؟ چرا مسجد توانسته چنین نقش کانونی را ایفا کند؟ نخستین دلیل این است که مسجد یک پایگاه دائمی برای طبقه دیندار به شمار می‌رود. اگر عبادتگاه‌های دیگر ادیان در روزهای خاص یا مناسبت‌های مخصوص، شاهد حضور پیروان آن دین است، مسجد در هر روز حداقل سه وعده، شاهد حضور دینداران است که برای خواندن نمازهای یومیه به آنجا مراجعه می‌کنند. همچنین باید در نظر داشت که مساجد در همه نقاط ایران، حتی روستاهای کوچک که فاقد ابزارهای رسانه‌ای دیگر بودند هم وجود داشته است. از سوی دیگر در این فضاها، می‌توان شاهد انواع رسانه‌ها مثل منبر، رادیو، اعلامیه و توزیع آن و از همه مهم‌تر ارتباطات چهره به چهره بود که در انقلاب اسلامی نقش ویژه‌ای را ایفا کرده است.

در عین حال مسجد کانون تجمعات دیگر مسلمانان هم هست. اگر مجلس ختمی قرار باشد برگزار شود جای آن در مسجد است و اگر قرار باشد برای دختر ناتوانی جهیزیه تهیه شود در مسجد، هماهنگی آن صورت می‌گیرد و نیز اگر قرار باشد اختلافی میان اهالی محل از طریق میانجیگری و وساطت حل شود، مسجد جایگاه آن است. همچنین مسجد، جایگاه علم و دانش هم هست و در گذشته تاریخی ما رابطه محکمی بین مدرسه و مسجد برقرار بوده چنان‌که دیده می‌شود بسیاری از مساجد خود محل تشکیل درس بودند یا این‌که در کنارشان مکتبی برپا بوده است. همین رابطه خوب و وثیق را مسجد، با بازار هم دارد. از سوی دیگر، واجب الحرمه بودن مساجد باعث می‌شد حکومت در پیگرد مخالفان در این مراکز با مشکل مواجه شود، هر چند در موارد متعددی، حکومت پهلوی این خط قرمز را رد کرد.

البته نباید این مساله را از خاطر برد یکی از مسائلی که باعث شد مساجد بتوانند کارکردهای خود را بخوبی ایفا کنند، استقلال مالی و اقتصادی‌شان بوده است. مساجد با استفاده از شبکه مالی خیرین و نیز نظام اقتصادی دینی مراجع تقلید، وظایف خود را انجام می‌دادند و از این‌رو زیر فشار دولتمردان و صاحبان قدرت قرار نمی‌گرفتند.

منبر؛ مهم‌ترین رسانه انقلاب

البته جا دارد در این فضا از منبر، به عنوان مهم‌ترین رسانه موجود در مسجد نیز یاد کرد. رسانه‌ای که با تکیه بر قدرت خطابه، به عنوان نیرویی قدیمی در بشر (که سخن از آن به زمان فیلسوفان نخست یونانی برمی‌گردد) و نیز در چارچوب وعظ و دعوت به تقوا که دلیل دائمی برای برپا شدن منبر است، توانست به عنوان مهم‌ترین رسانه انقلاب اسلامی نقش ایفا کند تا جایی که طبق نقل مشهور، ساواک از منبریان خواست در سخنرانی‌های خود از مخالفت با اسرائیل و شخص اول مملکت دست بردارند و مدام نگویند اسلام در خطر است و به عبارت دیگر، ساواک وارد سانسور محتوایی این رسانه شد. نمونه‌های مختلف دیگری هم از فشار به این رسانه و نیز صاحبان آن یعنی روحانیت وجود دارد که خود نشانگر عمق تاثیر آن در فضای اجتماعی و سیاسی آن روزگاران است.

ماجرای استفاده از مسجد و منبر به عنوان یک رسانه در انقلاب اسلامی، یک ماجرای دو سویه است. از سویی باید به روحانیون دست مریزاد گفت که با سلامت باطنی، اعتماد مردم به عنوان رکن اساسی یک رسانه را ایجاد کردند و بعد از آن هم با تکیه بر توانایی خود از این رسانه به خوبی بهره بردند. از سوی دیگر باید به مردم به عنوان مخاطب این رسانه نگریست که با توشه اعتقاد و مذهب خود و در میان رسانه‌های رنگارنگ موجود در آن زمان، این رسانه را برای رشد اعتقادی و نیز مبارزه سیاسی خود برگزیدند.