از انکار خالق تا طواف برهنه!

برای نمونه عرب قدوم مهمان را بسیار گرامی می‌داشت و حتی جان بر سر این کار می‌گذاشت و از سوی دیگر بر سر ورود شتر کسی به درون ملک شیخ دیگر، جنگ‌های خونین پنجاه ساله به راه می‌انداخت. اما با توجه به این امور باید گفت که دین اعراب قبل از اسلام که به آن دوران جاهلیت اطلاق می‌شود، ملغمه‌ای بود از ادیان گوناگونی که از روزگاران کهن و اساطیری خویش و همچنین الهیات ادیان کشورهای همسایه به ارث داشتند و آن را با آداب و رسوم خویش همگون و هماهنگ کرده بودند.

تنوع ادیان در عربستان

در میان مورخان پیشین، یعقوبی در این مورد نظری ثاقب دارد و می‌گوید: «عرب بر اثر مجاورت با امت‌های مختلف و رفت و آمد به کشورها و جابه‌جا شدن در پی چراگاه (و به امید جوایز سلاطین) کیش‌های مختلف داشت».

از این رو میرزا آقاخان کرمانی در کتاب «آیینه سکندری» هفت آیین و مذهب را میان اعراب دوران جاهلی می‌شمارد: 1 ـ حنفیون 2ـ صائبین 3 ـ یهود 4 ـ بت پرستی 5 ـ دین نصاری 6 ـ دین سامریون 7 ـ دین زردشت.

اعراب قبل از اسلام به صورت قبیله‌ای یا منطقه‌ای گرایش به دین یا مذهب خاص داشتند و یا به واسطه سفر با ادیان کشورهای دیگر آشنا شده و آن اعتقاد را برای همنوعان خویش به ارمغان می‌آوردند (چنانچه بت پرستی را برای اولین بار عمرو بن لحی از بت‌پرستان آموخته و بت هبل را که بزرگ‌ترین بت اعراب نیز به شمار می‌رفت از سفر خویش برای پرستش مردم به مکه آورده است) یا بر اثر معاشرت با پیروان ادیان دیگر ساکن در منطقه، با دین جدید آشنا می‌شدند.

وضع ادیان الهی در میان اعراب جاهلی

از سوی دیگر دین حنیف (دین توحیدی ابراهیمی) نیز در میان اعراب شایع بود، اما بر اثر مرور زمان تغییراتی نیز در آن ایجاد کرده بودند. همچنین اعتقاد به کهانت یا پیشگویی نیز میان ایشان شایع بود و عقاید خرافی نیز در میان ایشان بسیار متداول ‌بود. از سوی دیگر، دین زرتشتی نیز که البته از رهگذر اندیشه مانوی به اعراب رسیده بود، تاثیرات بسیاری در عقاید و اندیشه‌های اعراب داشت چنان که ذبیح بهروز بر آن است که زنده به گور کردن دختران در میان عرب از تلقین اندیشه‌های مانوی بوده است.

مسیحیت و یهودیت نیز از ادیان اعراب به شمار می‌رفت که بعد از اسلام تأثیرات فراوانی در اندیشه‌های مسلمانان از باب اعتقادات کلامی و شبهه‌های اعتقادی داشته‌اند.

فرشتگان؛ دختران خدا !

همچنین در میان اعراب اعتقاداتی نیز وجود داشت که فرقه‌نگاران از آنها یاد کرده‌اند و قرآن کریم نیز به برخی آنها اشاره فرموده است؛ چنانچه برخی فرشتگان را دختران خداوند می‌انگاشتند یا این‌که به معاد اعتقاد داشته اما منکر وجود نبی می‌شدند یا این‌که از اصحاب دهریه بودند. درباره اعتقادات دهریه شهرستانی می‌نویسد: «بعضی از ایشان انکار خالق و بعث و اعاده کنند... و گویند طبع مُحیی است و دهر مُفنی... پس جامع را «طبع» دانند و مهلک را دهر». همچنین در باره منکران بعث و اعاده آورده است: «و صنفی دیگر از آن مردم به آفرینندهِ آفرینش و به ابتدای خلقت و ابداع قائل باشند (و به مقتضای آن مقر و منقاد) و اما بعث و اعاده را انکار کنند».

اما از مهم‌ترین اندیشه‌هایی که در دوره اعراب جاهلی مشاهده می‌شود و شاید به واسطه تلقین اندیشه‌های پیروان و بزرگان دیگر ادیان توحیدی رخ نموده باشد، انتظار ظهور پیامبر(ص) بود، مولف بیان الادیان در این باره می‌نویسد:«و بعضی از ایشان بر دین مسلمانی بوده‌اند، پیش از پیامبر(ص) و در اخبار می‌آید که مردی که نام او تبع بن کلیکرب الحمیری خوانده اند پیش از پیامبر(ص) بدو گروید و شعری گفت در این معنی و آن شعر این است «گواهی می‌دهم که احمد پیامبر خداست‌/‌ خدایی که آفریدگار جهانیان است‌/‌ اگر چند زنده بمانم که او را دریابم‌/‌ هرآینه وزیر و پسر عموی او خواهم بود».

بت‌پرستی در خانه خدا

بت پرستی نیز در میان اعراب رایج بود و هر قبیله‌ای برای خویش بتی داشت و بت‌ها در کعبه نگاه داشته می‌شد و به قولی 360 بت در مکه وجود داشت و برای هر روز بتی و صنمی پرستش می‌شد و این تجمع بت‌ها در کعبه موجب روی آوردن قبایل مختلف به مکه و رونق کار تجارت ایشان می‌شد و نیز رسیدگی به کعبه که مورد احترام پیروان ادیان دیگر از جمله زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان بود نیز بر این رونق می‌افزود. اعراب مراسم خاصی برای زیارت کعبه داشتند برای مثال برخی شب‌ها به دور آن طواف می‌کردند و برخی برهنه به این کار مبادرت می‌ورزیدند و برخی جامه‌های نو و آراسته می‌پوشیدند و قربانی می‌دادند. وضع ادیان اعراب به این گونه بود تا حضرت ختمی مرتبت(ص) ظهور کرد و دین اسلام دین رسمی اعراب شد و از آنجا به تمام نقاط جهان گسترش یافت. اما اعتقادات کهن ایشان از میان نرفت بلکه در لایه‌های پنهان فکری اعراب مدفون بود که هر از گاهی با شبهه‌ای و سوالی رخ می‌نمود و در تاریخ اسلام فرقه‌گرایی‌ها و اختلافات کلامی از همین آبشخور سیراب می‌شد، چنان که به محض ارتحال پیامبر(ص) سنت دیرین قبیله‌ای زنده شد و در سقیفه بنی ساعده هر کس طرفدار خویشاوند و آشنای خویش شد و بعد از آن نیز اندیشه برتری عرب بر اعاجم و... سر بر آورد و نیز در حوزه اندیشه‌های کلامی اعتقاد به دهر و غلو در باره ائمه و... به وجود آمد.

امیر هاشم‌پور / جام‌جم