خشکسالی عامل مرگ دریاچه ارومیه نیست

براساس این تحقیق که در مجله بین‌المللی تحقیقات دریاچه‌های بزرگ به چاپ رسیده است، خشکسالی سهم کمی در این زمینه داشته و آنچه بیش از هر عاملی موجب خشکی این دریاچه شده، فعالیت‌های انسانی نظیر توسعه کشاورزی و برداشت بیش از حد از منابع آبی زیرزمینی و توسعه بی‌رویه سازه‌هایی نظیر سدها در حوضه آبریز دریاچه بوده است.

حجم آب دریاچه ارومیه طی چهار دهه اخیر به حدود 10 درصد سطح اولیه آن در سال 1351 کاهش یافته است که بویژه در ده تا 15 سال اخیر این کاهش روبه فزونی گذاشته و از آنجا که مقارن با استمرار خشکسالی در کشور بود، مسئولان بیش از 60 درصد خشکیدگی این دریاچه را به اوضاع جوی و کاهش بارندگی‌ها مربوط می‌دانستند، اما امیر آقاکوچک، استاد دانشگاه کالیفرنیا و از محققان برجسته بین‌المللی در زمینه خشکسالی در این باره به ایسنا می‌گوید: شاخص استاندارد بارش از روش‌های پذیرفته شده علمی برای استخراج میزان خشکسالی هواشناسی است و داده‌های ماهوارها می‌تواند تصویری یکدست از میزان بارش در سطح حوضه آبریز ارائه کند و به همین دلیل در این تحقیق به عنوان منبع استخراج شاخص استاندارد بارش استفاده شد.

به گفته وی براساس تحقیقات صورت گرفته ارتباط مستقیمی میان تغییرات سالانه در سطح دریاچه و شاخص استاندارد بارش وجود نداشته است و بیشترین میزان خشکسالی هواشناسی مربوط به اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ شمسی بوده که طی این مدت سطح دریاچه به‌طور طبیعی روند کاهشی داشته است. با این حال با تغییر آب و هوا از خشک به تر، نه‌تنها روند کاهش سطح دریاچه متوقف نشده، بلکه در سال‌های پربارش اخیر هم ادامه پیدا کرده است.

علی میرچی، پژوهشگر دانشگاه صنعتی میشیگان در آمریکا و از دیگر نویسندگان این گزارش علمی نیز اعتقاد دارد که «دریاچه ارومیه بیماری در بستر مرگ است» و این بیماری نیز برای متخصصان منابع آب آشناست، همان‌طور که دریاچه آرال هم همین بیماری را داشت و خشکید.وی با بیان این‌که دلیل این بیماری تغییرات آب و هوایی نیست، بلکه دلیل اصلی آن فعالیت‌های انسانی و توسعه سازهای بی‌رویه در این حوضه آبریز است، می‌گوید: سدسازی، حفر گسترده چاه‌ها، افزایش سطح زیرآبیاری، تغییر در کاربری زمین و رقابت شدید در استفاده از منابع آب، نقشی به مراتب بیشتر از تغییرات آب و هوایی در امنیت آبی ایران بویژه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه داشته است.به گفته این پژوهشگر تغییرات آب و هوایی در منطقه در حدی نبوده که بتواند تغییرات سطحی و حجمی این‌چنینی در دریاچه ایجاد کند.وی یادآور می‌شود: رفتار دریاچه در 40 سال گذشته و تغییر نکردن روند طبیعی بارش و خشکسالی در منطقه، نشان می‌دهد که فرضیه خشکی دریاچه در اثر تغییرات اقلیمی کاملا منتفی است.

المیرا حسن‌زاده، دیگر محققان این گزارش و پژوهشگر دانشگاه ساسکتچوان کانادا نیز مدیریت نامناسب آب و کاربری اراضی را دلیلی مهم در روند خشکی دریاچه ارومیه می‌داند و می‌گوید: هرگونه تاخیر در افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی و تاخیر در تغییر الگوی کشت به دور از عقل است و فقط به مرگ زودتر دریاچه منجر خواهد شد.

در همین حال کاوه مدنی استاد دانشگاه لندن درباره آینده دریاچه ارومیه معتقد است که احیای این دریاچه از لحاظ فیزیکی ممکن است، اما آن را «فرآیندی بسیار طولانی با هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بالا و مستلزم عزمی ملی» می‌داند.

میرچی نیز با اشاره به این‌که گاهی باید تصمیم‌های بزرگ گرفته شود، اما این امر نیاز به یک تحقیق جامع دارد، خاطرنشان می‌کند: طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای باید با در نظر گرفتن تمامی تبعات آن مورد بازبینی جدی قرار گیرد.

ناظمی اما دسترسی نداشتن به داده‌های علمی و باکیفیت را مانعی جدی در راست‌آزمایی طرح‌های احیای دریاچه می‌داند و معتقد است که ساماندهی اطلاعات جوی، روان‌آب‌های سطحی و مدیریت منابع آب در حوضه آبریز باید در اولویت کاری برنامه‌ریزان منابع آب در سطح ملی و استانی قرار گیرد.

به عقیده آقاکوچک با توجه به قرار گرفتن ایران در کمربند خشکی و افزایش نیاز آبی کشور در سایه تغییرات آب و هوایی، نیازی جدی به بازبینی در زیرساخت‌های مدیریت آب در کشور وجود دارد. ضمن این‌که با توجه به نمونه‌های مشابه در کشورهای توسعه یافته، تجربیات بین‌المللی در این زمینه می‌تواند به روند احیای دریاچه و مدیریت جامع آب در کشور کمک کند.