خشکسالی به جان آثار تاریخی کرمان افتاد

آثار و تبعات ناشی از خشکسالی و برداشت بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی و به‌دنبال آن کاهش و خشک شدن آب قنات‌ها درحالی پدیده فرونشست زمین را در شهرهای خشک و کویری ایران به‌وجود آورده که کارشناسان بتازگی از آسیب باغ‌ها و عمارت‌هایی خبر می‌دهند که حیات آنها به‌دلیل کاهش‌ سفره‌های زیرزمینی و خشک‌ شدن قنات‌ها به‌خطر افتاده است. یکی از این مناطق کویری که آثار تاریخی‌اش اخیرا مورد تهاجم پیامدهای بی‌آبی قرارگرفته، استان کرمان است.

کارشناس تاریخ آب این استان در این باره به خبرگزاری میراث فرهنگی می‌گوید: در استان کرمان نزدیک به 1930 رشته قنات وجود دارد که تعداد قابل توجهی از این قنات‌ها به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر چاه‌های عمیق خشک شده‌ است. محمد برشان می‌افزاید: پدیده حفر چاه به جای قنات سبب شده تا آب‌های زیرزمینی به‌طرز چشمگیری کاهش پیدا کند و آبی برای قنات باقی نماند؛ اتفاقی که به مرور زمان سبب می‌شود که شیب زمین در منطقه تغییر پیدا کرده و آب‌های سطحی به‌طور کامل از بین برود و فروچاله و شکاف‌های عمیقی در زمین پدیدار شود.

به گفته وی، وقتی قنات‌ها خشک و پدیده فرونشست زمین ایجاد می‌شود، زهکشی‌های درونی زمین و مرکز ثقل آب نیز از بین می‌رود و این اتفاق در اثر از بین رفتن قنوات ایجاد می‌شود. این درحالی است که در مسیر فرورفتگی‌های قنات‌ها، عمارت‌ها و باغ‌ها که حیات‌شان وابسته به قنات است، دچار شکاف و ترک‌های عمیق می‌شود.

آن‌طور که این کارشناس اعلام می‌کند، اکنون روند تخریب بسیاری از آثار و ابنیه تاریخی کرمان همچون بازار بزرگ، کاروانسرای محدوده بازار، مجموعه گنجعلی‌خان، بازار حاج آقا علی، میدان ارگ و میدان مشتاق آغاز و ترک‌ها و شکاف‌های عمیقی بر پیکره این آثار ایجاد شده است که دلیل اصلی آن نیز خشک شدن قنات‌های شهرآباد و بیگلربیگی است.

برشان یادآور می‌شود که در گذشته مدیریت قنوات به‌عهده مردم و میرآب بوده، اما هم‌اکنون جهادکشاورزی و آب‌منطقه‌ای استان وظیفه آماربرداری و تعمیر و نگهداری از قنوات را برعهده دارند. این در حالی است که سازمان میراث‌فرهنگی به‌عنوان یکی از نهادهایی که پرونده ثبت جهانی و ثبت ملی قنوات را به‌عهده دارد باید حفاظت از قنات‌ها را در دستور کار قرار دهد.

به گفته وی، پیشتر اداره میراث‌فرهنگی استان کرمان هشدارهایی درخصوص از بین رفتن قنات‌ها داده بود که این هشدار به این منجر شد که شهرداری و آب منطقه‌ای استان کرمان به حفر قنات بپردازند، اما این اقدامات کافی نیست و باید راه‌حل‌های جدی برای عوامل اصلی خشک‌ شدن قنات‌ها پیدا کرد.

تهدید آثار تاریخی با برداشت بی‌رویه منابع آب

البته بحران کم‌آبی فقط تمدن و میراث تاریخی استان کرمان را نشانه نرفته است، بلکه هرازگاهی خبرهایی درباره تهدید و ترک خوردن اثر و ابنیه‌ای در منطقه‌ای از کشور به گوش می‌رسد. به‌طور مثال قطع و وصل شدن متناوب و سالانه آب رودخانه زاینده‌رود روی سازه پل‌های تاریخی و زیبای شهر اصفهان مانند سی‌و‌سه‌ پل و پل‌خواجو که یادگارهایی بی‌مانند از دوران پرشکوه امپراتوری شاه عباس‌ است، اخیرا ترک‌هایی را روی پایه این پل‌ها ایجاد کرده است. علاوه بر این کاهش سطح منابع آب زیرزمینی دشت مرودشت و فرونشست خاک در این منطقه و فرونشست زمین در یک قدمی تخت‌جمشید که به ایجاد شکافی به طول 150 تا 200 و عرض و عمق یک متر منجر شده است، این اثر تاریخی مربوط به دوران هخامنشی و همچنین کعبه زرتشت و نقش برجسته‌های نقش‌رستم را تهدید می‌کند. سازه‌های آبی و جهانی شوشتر نیز که نشان هنرمندی معماران ساسانی است و جز با حضور آب، معنا و مفهومی ندارد، در معرض جدی تهدید قرار دارد و اگر هرکدام از این آثار آسیب ببیند، هیچ جایگزینی نخواهد داشت.

یک کارشناس مرمت آثار تاریخی در زمینه تاثیرات کاهش یا نوسانات آبی روی آثار تاریخی مانند پل‌ها و آثار تاریخی می‌گوید: اکثر آثار تاریخی مرتبط با آب در کشور ما مانند پل‌های تاریخی شهر اصفهان سازه‌هایی با ملات آهکی است و این ملات برای قوام و دوام‌داشتن باید همیشه با آب در ارتباط و پیوستگی کامل باشد، یعنی نه‌فقط نبود آب که حتی نوسانات و کم و زیاد شدن جریان‌های آبی هم به این سازه‌ها آسیب جدی می‌رساند. علاوه بر این حتی سازه‌هایی که با دیگر ملات‌ها ساخته شده‌ است و برای رسیدن به تعادل به آب نیاز ندارد هم اگر بعد از ٢٠٠‌ سال آب از آنها گرفته شود، دچار آسیب می‌شود؛ آسیب‌هایی که در زمره آسیب‌های شیمیایی قلمداد می‌شود و برای آثار تاریخی خطرناک است.

امین محمودزاده به تاثیر خشکسالی و قطع جریان آب بر نشست زمین زیر پای سازه‌های تاریخی نیز اشاره کرده و می‌افزاید: برخی پل‌های تاریخی مانند پل مشیر برازجان به‌دلیل این‌که جانمایی پایه‌های آن روی صخره‌های سنگی انجام شده با چنین مشکلی روبه‌رو نیست، اما پل‌هایی که پایه‌های آن در خاک بنا شده باشد، مانند پل‌هایی که در اصفهان روی زاینده‌رود ساخته شده، با قطع و وصل شدن آب امکان فرونشست پایه‌ها و بروز ترک در سازه آن بسیار محتمل است؛ امری که در سال‌های اخیر رخ داده و حتی تعداد و اندازه ترک‌های این پل‌ها بیشتر هم شده است.

مجدالدین رحیمی، دیگر کارشناس میراث فرهنگی نیز پیرامون آثار تاریخی موجود در دشت مرودشت می‌گوید: با حفر بی‌برنامه صدها حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در دشت مرودشت برای استخراج آب از درون سفره‌های آب زیرزمینی، خاک این دشت فرونشست کرده است که آثار این فرونشست را به صورت واضح در پای کوهی که نقش‌رستم در آن واقع است می‌توان دید، پای این کوه زمین در برخی نقاط به عمق یک متر شکاف برداشته و هر روز این شکاف بیشتر هم می‌شود. خطرات این مساله برای آثار تاریخی نقش رستم و بخصوص بنای تاریخی کعبه زرتشت بسیار زیاد است به‌گونه‌ای که می‌تواند به ایجاد شکاف یا تخریب این بنای ٢٥٠٠ ساله منجر شود.

پروفسور عزت‌الله رئیسی، پژوهشگر، زمین‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز نیز پدیده نشست زمین در اطراف آثار تاریخی استان فارس بویژه تخت‌جمشید را تحت تاثیر فعالیت‌های انسانی از قبیل برداشت بی رویه آب زیرزمینی می‌داند و در گفت‌وگو با مهر می‌افزاید: برای پیشگیری از نشست تنها راه، جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی است که مستلزم مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور هوشمند برای کنترل برداشت آب، افزایش راندمان آبیاری، جلوگیری از حفر چاه جدید و جلوگیری از کف‌شکنی چاه‌های موجود است.