7 سفیر سرخ

به لطف فناوری فضایی امروز، فضاپیماهای بی‌سرنشین​ این مسافت را در کمتر از ده ماه می‌توانند بپیمایند. سیاره سرخ از همان زمان که در اساطیر باستانی غربی‌ها «خدای جنگ» لقب گرفت تا همین سده‌ اخیر که در فیلم‌های علمی‌ ـ تخیلی آدم‌مریخی‌های سبزرنگ خیالی از پشت سنگ‌های مریخی در کارتون‌های تلویزیونی سر درمی‌آوردند، همواره در کانون توجه کنجکاوی‌ها ما قرار داشته است. نباید فراموش کنیم که در 47 سالی که از آغاز عصر فضا می‌گذرد، گرچه بسیاری از ماموریت‌ها در مسیر کاوش مریخ موفقیت‌آمیز بوده‌ است، تعداد زیادی هم شکست خورده‌ ​، تعدادی بازنشسته شده​ و البته چندتایی هم کماکان در این سیاره فعال است.

بیش از 50 بار تلاش برای کنجکاوی در مریخ

در فهرست ماموریت‌های طراحی ‌شده برای کاوش اختصاصی یا در حال گذر از کنار مریخ به منظور بررسی جو، سطح، میدان مغناطیسی و قمرهای این سیاره به 51 ماموریت برخورد می‌کنیم. از این تعداد ده ماموریت در مرحله پرتاب با شکست مواجه شده‌ و 18 ماموریت در مراحل فعالیت فضاپیما پیش از رسیدن به موفقیت از ادامه ماموریت بازمانده ‌است. از این جهت می‌توان گفت 55 درصد ماموریت‌های انجام‌ گرفته به مقصد مطالعه مریخ تقریبا با شکست مواجه شده است. از این فهرست طولانی دو ماموریت تا حد زیادی موفقیت‌آمیز بوده، 14 ماموریت کاملا موفقیت‌آمیز و هفت ماموریت نیز اکنون مشغول اجرای ماموریت در مدار یا سطح مریخ است که نام آنها را هم باید به فهرست ماموریت‌های موفق در سطح مریخ افزود.

مریخ‌نوردهای نامدار

بی‌گمان در میان تمام ماموریت‌های انجام ‌شده در مریخ، برای ماموریت دوقلوی روح (Spirit) و فرصت (Opportunity) باید جایگاه مجزایی در نظر گرفت. آنها سال 1382 روانه مریخ شدند و چند برابر بیشتر از آنچه انتظار دانشمندان ناسا بود، به فعالیت موفقیت‌آمیز در سطح سیاره سرخ پرداختند ؛ هرچند ارتباط مریخ‌نورد روح در چهارم خرداد 1390 به کلی با زمین قطع شد و انرژی‌اش به پایان رسید، اما کماکان مریخ‌نورد فرصت از پنجم بهمن 1382 به کاوش در این سیاره مشغول است و هزاران داده و تصویر ارزشمند به زمین مخابره کرده است.

پس از این ماموریت رویایی به آزمایشگاه علم مریخ (Mars Science Laboratory) و ربات کاوشگر کنجکاوی (Curiosity) می‌رسیم. بواقع این بزرگ‌ترین آزمایشگاه علمی است که تا به امروز به اکتشاف، نمونه‌برداری و دریل‌کاری در سطح سیاره سرخ پرداخته است. شانزدهم مرداد 1391 بود که چرخ‌های کاوشگر کنجکاوی خاک مریخ را لمس کرد. تنوع ابزارهای علمی کاوشگر کنجکاوی ده برابر کاوشگرهای روح و فرصت است.

مدارگردهای فعال کنونی

لزوما همه ماهواره‌های اکتشافی بر سطح سیاره سرخ فرود نمی‌آید. همان‌طور که امروز صدها ماهواره در مدار زمین با استفاده از فناوری سنجش از دور اطلاعات باارزشی به زمین مخابره می‌کند، اکنون پنج ماهواره مدارگرد در مدار مریخ آخرین اطلاعات زمین‌شناسی، جغرافیایی، هواشناسی و... را به زمین مخابره می‌کند.

ادیسه مریخ 2001 (2001 Mars Odyssey)، قدیمی‌ترین مدارگردی است که هنوز در مدارمریخ فعال است. ناسا این مدارگرد را در هجدهم فروردین 1380 به سوی مریخ پرتاب کرد. ماموریتی که با هزینه اولیه 297 میلیون دلاری، تخمین اولیه‌ای در حدود 32 ماه برای انجام ماموریت در مریخ برایش در نظر گرفته شده بود. هدف ناسا از ارسال این فضاپیما، امکان‌سنجی وجود هر نوع ساختار مربوط به حیات از طریق بررسی امکان وجود آب در سطح مریخ و فعالیت‌های آتشفشانی با بهره‌گیری از طیف‌سنج‌ها و ابزارهای تصویربرداری الکترونیک تعبیه شده در آن بوده است.

سریع‌السیر مریخ (Mars Express) اولین ماموریتی بوده که آژانس فضایی اروپا به سوی مریخ اعزام کرده است. استفاده از واژه سریع‌السیر در نامگذاری این ماموریت با توجه به سرعت و کارایی‌های این فضاپیما بوده که در طراحی آن در نظر گرفته شده بود. این مدارگرد در دوازدهم خرداد 1382 به سوی مریخ پرتاب شد و اکنون حدود ده سال و ده ماه است که در مدار مریخ مشغول اجرای ماموریت است. این ماموریت شامل یک مدارگرد و سطح‌نشین به نام بیگل2 بود که قرار بود برای تحقیقات در حوزه حیات فرازمینی و شیمی‌ زمین‌شناسی (Geochemistry) در سطح مریخ به فعالیت بپردازد، اما موفقیت چندانی از فعالیت آن در سطح مریخ به دست نیامد.

مدارگرد اکتشافی مریخ (Mars Reconnaissance Orbiter یا MRO) آخرین مدارگرد فعال تا پیش از رسیدن می‌ون و مانگالیان به سیاره سرخ بود؛ فضاپیمای چندمنظوره 720 میلیون دلاری ناسا که با ورود به مدار مریخ در نوزدهم اسفند 1384، شمار ماموریت‌های فعال در مدار و سطح مریخ را در زمان خود به عدد شش رسانده بود. مدارگرد اکتشافی مریخ با ابزارهای تصویربرداری و سنجنده‌های خود، ضمن ارسال حجم وسیعی از داده‌ها از جو، سطح و وضع یخ‌های قطبی مریخ به صورت روزانه به زمین، مسیر موفقیت ماموریت‌های بعدی به مقصد سیاره سرخ را هموار کرد. سامانه مخابراتی این فضاپیما تا به امروز نسبت به همه ماموریت‌های پیش از خود بیشترین داده‌های ممکن را به زمین ارسال کرده است و در ماموریت‌های آینده مریخ به عنوان ماهواره رله‌کننده بسیاری قوی ایفای نقش خواهد کرد.

رقابت همزمان آمریکا و هند در مریخ

مدارگرد می‌ون (Maven) متعلق به مرکز پروازهای فضایی گادارد در ناسا، مدارگردی است که سی و یکم شهریور به مدار مریخ رسید و قرار است در مدار بیضی‌شکل بسیار کشیده‌ای به دور مریخ بگردد؛ به طوری که در نزدیک‌ترین فاصله از سطح سیاره سرخ فقط 150 کیلومتر و در دورترین فاصله تا 6000 کیلومتر از سطح مریخ دور می‌شود. در یک کلمه بررسی جو مریخ هدف اصلی ماموریت می‌ون است. علت انتخاب هدف ذکر شده این است که سیاره‌شناسان با توجه به داده‌های ارسالی ماموریت‌های قبلی به این نتیجه رسیده‌اند که حدود چهار میلیارد سال پیش، مریخ جو بسیار غلیظ‌تری از امروز داشته و آب بر سطح آن جاری بوده است، اما حالا با گذشت زمان و به دلایلی که هنوز به روشنی مشخص نیست، جو این سیاره بسیار رقیق شده و با کاهش فشار جو به یک‌صدم فشار در جو زمین، عملا امکان جاری ‌شدن آب به صورت مایع بر سطح این سیاره به صفر رسیده است.

در این شرایط، چهاردهم آبان سال گذشته، نزدیک به دو هفته پیش از پرتاب می‌ون، پرتاب موفقیت‌آمیز فضاپیمای مانگالیان از هند چشم‌ها را به خود خیره کرد. در حالی ‌که تا پیش از این، تمام ماموریت‌های طراحی‌شده برای مریخ یکی از سه هویت آمریکایی، روسی یا اروپایی را داشت، این بار آژانس فضایی هند با طراحی یک فضاپیمای ارزان‌قیمت در مقایسه با همتاهای غربی، ضمن افزودن نام هند به فهرست کشورهای صاحب فناوری کاوش‌های میان‌سیاره‌ای، به عنوان رقیبی جدی برای سازمان‌های کهنه‌کارتر از خود قدم به میدان رقابت‌های فضایی در مریخ گذارد. به این ترتیب تا به امروز هند در این مسیر از چین و ژاپن که ماموریت‌هایشان در یکی از مراحل پرتاب یا قرارگیری در مدار شکست‌خورده بود، جلو زده است. دوم مهر امسال مانگالیان هندی در رقابت میلی‌متری با می‌ون آمریکایی، در یک ماموریت بسیار ارزان‌قیمت 74 میلیون دلاری به مریخ رسید تا با هدفی مشابه با می‌ون در بررسی جو مریخ، فراتر از رقابت با آسیایی‌ها به رقابت جدی با رقبای پر زرق و برق غربی در مدار مریخ بپردازد.

مانگالیان (Mangalyaan) قرار است به بررسی ترکیبات دوتریوم و هیدروژن در جو مریخ بپردازد. بعلاوه جستجوی متان در جو مریخ با وجود نتیجه‌های مختلفی که از وجود یا نبود این گاز در مریخ در مطالعات قبلی به دست آمده بود، هدف دیگری است که ابزارهای سنجنده مانگالیان در مریخ قرار است به ارزیابی آن بپردازند. مانگالیان نیز مانند می‌ون در مدار بیضی بسیار کشیده‌ای به دور مریخ می‌گردد: به این ترتیب که تقریبا هر 73 ساعت یک بار از نزدیک‌ترین فاصله در 350 کیلومتری سطح و از دورترین فاصله در 80 هزار کیلومتری سطح سیاره گذر خواهد کرد، اما در این بین قطعا مهم‌ترین و جذاب‌ترین دستاورد ماموریت مانگالیان برای علاقه‌مندان به فضا در هند، تصاویر دست‌اولی است که فضاپیمای وطنی‌شان از ماورای جو مریخ برای آنها ارسال می‌کند تا امید هندی‌ها برای فرود فضاپیمای چاندرایان ـ2 (Chandrayaan-2) در سال 1395 بر سطح ماه رنگ جدی‌تری از واقعیت بگیرد. در این صورت، هند پس از ایالات متحده، شوروی سابق و چین، چهارمین کشوری خواهد بود که گام بزرگ رسیدن به سطح ماه را برمی‌دارد. (ضمیمه سیب)

کاظم کوکرم