این گوی و این خارج از زندان

زندان، زندان است. شوخی‌بردار هم نیست. خیلی‌ها می‌گویند زندان که هتل نیست. بعضی‌ها تا بگویی زندان می‌گویند: خدا نصیب نکند. یکی از همین افرادی که برای صحبت کردن درباره موضوع مجازات‌های جایگزین زندان به سراغشم رفتم، سعید بود، زندانی سال‌های قبل که مدتی است آزاد شده و به قول معروف نه گذاشت و نه برداشت و یکباره گفت: خدایا... توبه.

و من گفتم آفرین اتفاقا به نکته خوبی اشاره کردی. زندان جای اصلاح و توبه و آدم شدن است. گفت: نه، آن توی قصه‌ها و فیلم‌هاست. گفتم: لااقل بگو مال گزارش‌های مطبوعاتی هم هست که دلمان خوش باشد. خندید و گفت: جدی گفتم. هر کاری هم که بکنی زندان، زندان است. یک روزش به‌اندازه هزار سال می‌گذرد.

گفتم: خب، پس با این حساب مجازات‌های جایگزین زندان باید خوب باشد. گفت: نمی‌دانم. امیدوارم خوب باشد. امیدوارم آدم‌ها را به خاطر هر چیزی زندان نکنند.

از او پرسیدم: پس چرا گفتی نمی‌دانم؟ پاسخ داد که خب، اجرایش مهم است.

و من در تمام مدتی که با او حرف زدم و سپس خداحافظی کردم به این فکر می‌کردم که مجازات‌های جایگزین زندان را چطور می‌شود اجرا کرد. جوری که نه سیخ بسوزد و نه کباب.

البته به این موضوع هم فکر می‌کردم که چرا وقتی به او گفتم زندان، فوراً گفت خدایا توبه، گفتم: اسمت را در گزارش بیاورم یا نیاورم، لبخند طعنه‌آمیزی زد و گفت: هه، بچه شدی صولت؟

گفتم: مرد حسابی تو الان بزرگ شدی. کلی سال از آن سال‌ها که در کانون بودی گذشته. کلی سال از آن سال‌هایی که ناخواسته خلاف کردی گذشته، باز دیگر از چه می‌ترسی؟ تو که دیگر مجرم نیستی. تو که الان برای خودت آقایی شدی. البته آقا بودی‌ها...

خندید و گفت: مثل توی فیلم‌ها حرف نزن.

گفتم: آهان فهمیدم. چشم.

بعد گفتم: امان از حرف مردم و از او خداحافظی کردم. راهم را کج کردم و سراغ یکی دیگر رفتم. از آنها که خوب بلدند از جرم و مجازات و جامعه و زندان و زندانی حرف بزنند و البته که درسش را خوانده‌اند و به قول خودشان نمونه‌های مختلفی دیده‌اند که به آنها در خوانده‌هایشان کمک کرده است. هنوز سلام و علیکمان تمام نشده بود که گفتم: دکتر جان، واقعا چرا باید یک نفر که سال‌ها از دوره محکومیتش گذشته هنوز هم بترسد که اسم و رسمش به عنوان کسی که یک روز مرتکب خلافی شده جایی برده شود.

دکتر جوابی داد که تعجب کردم. او هم گفت: امان از حرف مردم.

بعد جوابی داد که به فکر فرو رفتم. او گفت: بر خلاف نظر خیلی‌ها که فکر می‌کنند این کار خوب نیست، به نظر من خیلی هم خوب است. این که شما نتوانید مطرح کنید که مرتکب خلافی شده‌اید و یک مدتی زندان بوده‌اید و حالا به زندگی عادی برگشته‌اید، نشان می‌دهد که هنوز قبح کار خلاف ولو کوچک و سبکش در ذهن افراد و جامعه ریخته نشده. من بر خلاف تصور و ذهنیت خیلی از کارشناسانی که این کار را به طرد افراد مجرمی‌که می‌خواهند به زندگی بر گردند تعبیر می‌کنند، به همانی که عرض کردم تعبیر می‌کنم. یعنی این‌که جامعه هنوز برایش مهم است که نباید هنجار شکن بود و خلاف کرد.

او ادامه داد: خیلی از اینها که می‌گویند ما خلاف کرده‌ایم، ولی حالا می‌خواهیم به جامعه برگردیم اذیت می‌شویم، به نظرم اراده و روحیه قوی برای طی کردن دوران پس از محکومیت ندارند. البته قبول دارم که شاید افراط در نوع برخورد با محکومان پس از آزادی از طرف مردم و جامعه در موارد متعددی به افراد لطمه دوباره می‌زند، ولی با این حال افراد زیادی توانسته‌اند این دوران سخت را پشت سر بگذارند و واقعا به صورت عادی در جامعه زندگی کنند. هرچند لزومی ‌ندارد کار خلاف کردن را ولو در گذشته اگر بوده، جار زد.

من و دکتر فرخی، متخصص مددکاری اجتماعی تا به خودمان آمدیم دیدیم که لحن کلاممان از آن حالت غیر رسمی ‌به جملاتی سنگین و رسمی ‌رسیده است.

پس به این مددکار اجتماعی که گفتم: ادامه دهید دکتر.

او ادامه داد: به هرحال مجازات کردن افراد خطاکار امری پذیرفتنی در تمام جوامع است. واکنش‌های مردم جامعه حتی پس از طی شدن دوران محکومیت رسمی‌هم در واقع امتداد همان مجازات‌هاست و این مساله را جامعه‌شناسان و کارشناسان اجتماعی به کنترل اجتماعی تعبیر می‌کنند. گرچه همان جامعه کنترل گر با مکانیسم‌هایی که دارد، بعد از مدتی فرد خطاکار را می‌پذیرد و نمونه‌اش را زیاد دیده‌ایم؛ افرادی که به زندگی عادی خود برگشته‌اند.

مردم مجازات‌های جایگزین را برمی‌تابند؟

موضوع مجازات‌های اجتماعی خطا‌کاران از سوی جامعه را می‌توان مسأله‌ای فراگیر در بسیاری جوامع دانست که البته با توجه به فرهنگ و ارزش‌های حاکم بر هر جامعه دارای شدت و ضعف است. اما آیا این مساله را به مجازات‌های جایگزین هم می‌توان تعمیم داد. کارشناسان معتقدند پاسخ این پرسش مثبت است.

جامعه ما جامعه‌ای مجازات گراست. پس بسیاری را عقیده بر این است که باید حتما سراغ مجرم را در زندان‌ها گرفت. با این اوصاف تصور کنید که نهاد‌های رسمی‌ و قانونی کشور بخواهند برخی افراد خطاکار را به جای زندان در جاهایی غیر زندان و در اماکن عمومی‌ به کار بگمارند. طبیعی است که مردم ابتدا واکنش نشان می‌دهند. اما اینچنین واکنش‌هایی با فراهم شدن تدابیر لازم و بسترهای مناسب به منظور آگاهی‌سازی جامعه از فواید مجازات‌های جایگزین روز‌به‌روز کمتر خواهد شد.

دکتر فرخی، نیز تائید می‌کند که باید به مردم آموخت و آموزش داد که مجازات‌های جایگزین در چه حیطه‌ای و تحت چه مراقبت‌هایی است و هدف آن چیست. باید این موضوع برای مردم جا بیفتد که زندان برای مجرمان تازه‌کار و جوان و نوجوان اثر تربیتی و تادیبی مناسبی ندارد و این خود جامعه است که می‌تواند ضمن پذیرش فرد خطاکار از روش‌های اجتماعی که بلد است فرد خطاکار را تنبیه و تادیب کند و در عین حال مجرمی‌که مشمول مجازات جایگزین می‌شود هم باید به گونه‌ای تحت آموزش قرار گیرد که بداند چه بسا نیش و کنایه‌ها و عدم پذیرش‌ها نیز تاوان خطایی است که کرده و او باید با پاکی و کار و تلاش این وصله را از خود بزداید.

نگاه به آینده

اعمال مجازات‌های جایگزین با وجود تجربه‌های جسته گریخته‌ای که در سال‌های گذشته در کشور داشته، روشی نوپاست که نیازمند حمایت است. به عقیده کارشناسان این حمایت اکنون با تصویب قانون جدید مجازات اسلامی‌ و تدوین آیین نامه‌های مربوط به مجازات‌های جایگزین وارد مرحله خوبی شده است.

مسئولان دستگاه قضایی از جمله آیت‌الله آملی لاریجانی، رئیس قوه‌قضاییه نیز که در سال‌های اخیر به موضوع پیشگیری از وقوع جرم اهتمام کرده‌اند می‌دانند که توجه به مجازات جایگزین در واقع نوعی پیشگیری از افتادن افراد بزهکار به چرخه تکرار بزهکاری است. از همین روست که همواره بر اجرای مجازات‌های جایگزین تاکید دارند. معاون اول قوه‌قضاییه نیز در هفتادمین جلسه خبری خود با خبرنگاران بار دیگر بر این موضوع تاکید کرد. با این حال فراهم کردن هماهنگی‌های لازم میان دستگاه‌های ذی‌ربط و اهتمام آنان به این موضوع که پیشگیری از وقوع جرم مساله‌ای فراگیر و فراقوه‌ای است و البته بسترسازی سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای اجرایی کردن قانون مربوط به مجازات‌های جایگزین نیازمند دلسوزی نهاد‌های ذی‌ربطی است که در آیین‌نامه اجرایی ماده 79 قانون مجازات اسلامی‌ نام آنها آمده است.

جواد فرخی یکی از راهکارهای مناسب برای توجه جدی‌تر جامعه به این مقوله را استفاده از ظرفیت رسانه‌ها می‌داند. او در عین حال معتقد است: آموزش‌های لازم برای اجرایی شدن این موضوع باید به قضات هم داده شود تا بتوانند از این راهکار مناسب استفاده بهینه کنند تا هدف آن که کاهش جمعیت زندان‌ها و اصلاح مجرمان است محقق شود.

***

سعید همان فردی است که در ابتدای این گزارش گفت: مثل توی فیلم‌ها نباید حرف زد. با این حال دلش می‌خواهد که افرادی پیدا بشوند و توی فیلم‌ها و گزارش‌هایشان نشان دهند که آدم‌های خطاکار هم می‌توانند دوباره به مسیر زندگی بر گردند. مثل خود او که بر گشته است. او هم از این‌که قرار است از این به بعد مجازات‌های جایگزین زندان بیشتر اعمال شود، خوشحال است.

او گفت: از قول من بنویس که کاش هیچ‌کس سراغ هیچ خطا و گناه و جرمی‌ نرود. اگر هم رفت خدا کند وقتی به او لطف کردند و قرار شد خارج از زندان متنبه شود لیاقت خوب زندگی کردن را به همه ثابت کند.

گفتم: از قول تو می‌نویسم، این گوی و این خارج از زندان!

صولت فروتن / جام‌جم