بهشت فسیل خاورمیانه چشم به راه تماشا

اما باید گفت در کنار این زیبایی‌ها، جاذبه‌های طبیعی و محیطی نیز می‌تواند بهترین گزینه برای لذت بردن از زیبایی‌های محیط طبیعی باشد و چه بهتر خواهد بود که این جاذبه و قابلیت سفر و گردشگری، مناطق فسیلی ایران و جهان باشد. بی‌شک وقتی صحبت از منطقه فسیلی به میان می‌آید یکی از بکرترین و مهم‌ترین مناطق فسیلی ایران در مراغه استان آذربایجان شرقی واقع است که فسیل‌شناسان و دیرینه‌شناسان برجسته دنیا به آن «بهشت فسیلی خاورمیانه» لقب داده‌اند.

این منطقه از نظرموقعیت جغرافیایی در جنوب شهرستان تبریز و دامنه جنوبی کوه‌های سهند و در شرق شهرستان مراغه قرار گرفته است. کل محدوده منطقه فسیلی مراغه 40 هزار هکتار بود که 1026 هکتار آن تحت عنوان نخستین اثر ملی ـ طبیعی فسیلی تحت مدیریت قرار گرفت و سال 1383 در شورای عالی حفاظت محیط‌زیست ایران به تصویب رسید.

محققان سن فسیل‌های مراغه را هفت تا هشت میلیون سال تخمین زده‌اند. به‌دلیل قدمت منطقه فسیلی مراغه این منطقه از ارزشمندترین مناطق سنگواره‌ای جهان محسوب می‌شود و از اهمیت علمی فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ زیـــــــرا تنها مدرک قابل استفاده درخصوص نظم و توالی حیات و دوره‌های گذشته و اثبات تغییر و تحول در گونه‌ها، تشخیص شرایط آب و هوایی و شناخت اکوسیستم‌های گذشته، فسیل‌ها هستند که با کاوش‌های علمی می‌توان اطلاعات بسیار دقیقی از زندگی جانوران غول‌پیکر همچون ببر دندان‌خنجری و زرافه‌های گردن کوتاه را در آن به‌دست آورد.

جانوران و گیاهان خشک زی به‌دلیل امکان تجزیه بقایا و محدودیت خشکی‌ها نسبت به گستردگی محیط‌های آبی نسبت به فسیل جانوران و گیاهان دریایی از فراوانی کمتری برخوردار هستند. بنابراین فسیل جانوران خشک زی بویژه مهره‌داران در هر منطقه‌ای که باشند جزو ذخایر تاریخ طبیعی بین‌المللی محسوب می‌شوند و استان آذربایجان شرقی از این لحاظ که صاحب ذخایر گسترده‌ای از فسیل انواع مهره‌داران است، از ثروت ارزشمند طبیعی برخوردار است.

سوابق مطالعات

سال 1840 مسافران روس اولین نفراتی بودند که لایه‌های فسیل‌دار این منطقه را کشف کردند. این فسیل‌ها را دکتر آبیخ سال 1957جمع‌آوری کرد و سال 1881 کار گسترده‌تری توسط دو نفر روس به نام‌های براندت و درگرونیسر انجام شد.

سال 1884 یک نفر اتریشی به نام پوهلینگ که دیرینه‌شناس بود مطالعاتی را در ارتباط با این منطقه انجام داد. سال 1900 گانسر انگلیسی حفاری‌های مختصری انجام داد و دو سال بعد فورسیت فسیل‌های به‌دست آمده را مطالعه و بررسی کرد. این فسیل‌ها اکنون در موزه تاریخ طبیعی لنـدن نگهداری می‌شود.

سال 1904 دیـــــرینه‌شناس فرانسوی به‌نام مک کیونیم با گروهی دوازده نفره به مدت سه ماه به حفاری وسیعی در مراغه و منطقه کرج‌آباد نزدیک مردق چای اقدام کرد.

سال 1353 موزه تاریخ طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور با همکاری دانشگاه U.C.L.A موزه کانتی لس‌آنجلس به سرپرستی پروفسور برنارد کمپل مطالعات عمیق و قابل ملاحظه‌تری را روی فسیل‌ها انجام داد و به جمع‌آوری فسیل‌ها پرداخت. این حفاری‌ها سه سال ادامه داشت. با شروع انقلاب اسلامی، این برنامه متوقف شد. این گروه متشکل از 30 نفر در یک فعالیت دو ماهه مقادیر زیادی فسیل استخراج کردند و به‌منظور مطالعات بیشتر به موزه کانتی لس‌آنجلس انتقال دادند.

آخرین اقدامات اکتشافی این منطقه نیز با همکاری واحد فسیل‌شنـاسی دانشگاه تبریزبه سرپرستی دکتر پورابریشم که تنها فسیل‌شناس مهره‌دار کشور است، انجام شد.

طبق گزارش‌های پروفسور کمپل و همکارانش در سال 1974 سنگواره‌های کشف شده شامل انواع زیر است:

1ـ انواع متعددی از آنتیلوپ و آهو مانند Oioceros Bouli که محل پراکندگی آنها درکنار مردق چای است.

2ـ نوع دیگر Trogocerus amal theusاست که پراکندگی آن از اسپانیا تا مجارستان، رومانی، بلغارستان، یونان و اوکراین بوده است، به این ترتیب شباهتی بین منطقه مردق چای و نواحی شرقی و غربی اروپا دیده می‌شود.

3ـ خانواده زرافه Giraffidae

4ـ خانواده Macharirodonts felidae که نوع بهتر و مشخص‌تر آن ببر دندان خنجری است که در مراغه یافت می‌شود.

5ـ خانواده Equidae یا اسب سانان.

6 ـ علفخواران بزرگ شامل کرگدن‌ها و ماستودون‌ها و خانواده Bovidae.

از دیگر آثار به‌دست آمده می‌توان به فسیل‌های گونه‌های مختلف جوندگان، گاوسانان، گوشتخواران، گربه‌سانان مثل ببر دندان شمشیری، گرگ‌ها، خرس‌ها و خانواده گوزن‌ها، فیل‌ها و آنتیلوپ‌ها اشاره کرد که این منطقه را به‌عنوان بهشت فسیل‌شناسان معروف کرده است.می‌توان گفت: تبیین اهمیت فسیل‌های مهره دار، شناسایی لایه‌ها و تعیین مناطق دارای فسیل مهره‌دار، اجرای حفاری، شناسایی و جمع‌آوری نمونه‌ها، طرح ساخت مرکز تحقیقاتی دیرینه‌شناسی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی دیرینه‌شناسی مهره‌داران از جمله طرح‌های اجرا شده در منطقه فسیلی مراغه است.

علاوه براینها، موزه صحرایی برای معرفی آثار فسیلی و نحوه قرارگیری آنها در لایه‌های سطحی خاک به‌منظور بهره‌برداری محققان و دانشجویان در داخل منطقه ایجاد شده است.موزه صحرایی در منطقه‌ای معروف به گرگ دره واقع شده که فسیل‌هایی از گوشتخواران و گیاهخواران از جمله بوویده، فیل، فک‌های تحتانی زرافه، کرگدن و هیپاریون بوده که در این محل به‌صورت طبیعی و دست نخورده نگهداری می‌شود.

تنوع‌زیستی، تکثر، فراوانی، جاذبه‌های طبیعی و پراکندگی فسیل گونه‌های حیوانی، غیرحیوانی و گیاهی منطقه فسیلی مراغه از مهم‌ترین وجه تمایزات و ویژگی‌های این منطقه است که باعث شده این منطقه از عظمت و غنای بیشتری برخوردار باشد. کشف فسیل دو گونه از پرندگان علاوه بر گونه‌های مهره داران و گوشتخواران بر اهمیت علمی و مطالعاتی آن افزوده و این موضوع باعث شده است محققان و پژوهشگران زیادی از کشورهای روسیه، آمریکا، فرانسه، کانادا، ژاپن، اتریش، انگلیس و... در این منطقه به کاوش بپردازند و نمونه‌های به‌دست آمده زینت بخش موزه‌های تاریخ طبیعی لس‌آنجلس، وین، پاریس و لندن باشد.

این منطقه به علت داشتن فسیل‌هایی از علفخواران بزرگ جثه از خانواده فیل‌ها بویژه dinotheriu و mastedont، کرگدن‌ها، پریمات و همچنین فسیل انسان‌ها و میمون‌ها شهرت جهانی دارد.

دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط‌‌زیست ساخت مرکز تحقیقات فسیل ایران در شهرستان مراغه را به‌عنوان یک طرح ملی در دستور کار دارد و این طرح با جدیت اجرا شده و سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور متولی اکتشاف، استخراج و مطالعه نمونه‌های فسیلی است و همه مباحث مربوط به فسیل و سنگواره‌ها از طریق این دفتر هماهنگ می‌شود.

معصومه درخشان