شهرهایی که پس از زلزله، جان دیگر یافتند

یکی از مشکلاتی که شهرهای بزرگ جهان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، نبود امکان گسترش مطلوب زیرساخت‌های شهری در آنهاست. برای نمونه امکان ساخت بزرگراه، خیابان‌های عریض‌تر یا پارک و فضای سبز به خاطر محدود بودن زمین آزاد وجود ندارد. با این حال وقوع زلزله و تخریب ساختمان‌های موجود، امکان برنامه‌ریزی مجدد به‌منظور ساخت زیرساخت‌هایی برای پاسخگویی به نیازهای حتی چند دهه آینده را نیز فراهم می‌سازد. با وجود این‌که امدادرسانی به آسیب‌دیدگان از زلزله و نیز اسکان موقت آنها پس از زلزله از اهمیت زیادی برخوردار است، اما این فعالیت‌های اضطراری جلوی برنامه‌ریزی راهبردی برای ساخت شهری کارآمدتر را نمی‌گیرد. بهره‌گیری چند شهر بزرگ دنیا از کارشناسان طراحی شهری آن هم طی مدتی کوتاه پس از زلزله و نیز عزم جدی نه‌فقط برای تامین نیازهای کوتاه‌مدت زلزله‌زدگان و در نظر گرفتن نیازمندی‌های چند نسل آینده از فضای شهری را باید رمز موفقیت این شهرها در زمینه بازسازی پس از زلزله‌های مهیب دانست. بازخوانی داستان چند شهر بزرگ دنیا که پس از تجربه ویرانی در پی زلزله، به شکلی بهتر از نو ساخته شدند می‌تواند جالب توجه باشد.

لیسبون ـ 1755: زلزله‌ای که صبحگاه اول نوامبر 1755 شهر لیسبون (پایتخت پرتغال) را لرزاند، بدترین بلای طبیعی در تاریخ این شهر به حساب می‌آید. لیسبون شهری ساحلی در کنار اقیانوس اطلس است و به همین دلیل بود که زلزله سبب ایجاد سونامی گسترده‌ای شد. همچنین آتش‌سوزی مخربی شهر را فراگرفت. این زلزله پیامدهای زیادی برای پرتغال همراه آورد. از آنجا که بسیاری از مراکز حساس حکومتی آسیب دیده بود، نوعی هرج و مرج در این کشور حاکم شد و آسیبی جدی به روند پیشرفت کشور در آن دوران وارد کرد. لیسبون پس از این زلزله بازسازی شد و در این میان، برای آینده این شهر نیز برنامه‌ریزی‌هایی صورت گرفت. برای نمونه خیابان‌های ساخته شده پس از زلزله به مراتب بزرگ‌تر و عریض‌تر از گذشته بود. امروزه بخشی از خرابه‌های حاصل از زلزله شدید حدود یک قرن و نیم پیش به عنوان میراث تاریخی پرتغال حفظ شده است.

سان فرانسیسکو ـ 1906: زلزله سال 1906 یکی از تاریک‌ترین حوادثی است که شهر سان فرانسیسکو (در ایالات متحده) تاکنون تجربه کرده است. این زلزله صبحگاه بیست و نهم فروردین ۱۲۸۵ خورشیدی روی داد. با این‌که این زلزله خسارت‌های سنگینی به شهر وارد کرد، اما بخش گسترده‌ای از خسارت‌های جانی و مالی به دلیل آسیب به شبکه خطوط انتقال گاز و آتش‌سوزی مهیب ناشی از آن بود. سان فرانسیسکو هم مانند لیسبون، وقوع این بلای طبیعی را فرصت مناسبی برای سازماندهی مجدد ساختار شهری خود دید و به این ترتیب بود که عریض‌ترسازی خیابان‌ها و ایجاد مسیرهای زیرزمینی قطار شهری در دستور کار مسئولان بازسازی قرار گرفت. حدود ده سال پس از این زلزله، شهر به صورت کامل بازسازی شد.

توکیو ـ 1923: زلزله 8.3 ریشتری توکیو سبب تخریب توکیو (پایتخت ژاپن) و نیز شهر ساحلی یوکوهاما در پاییز 1923 شد. این زلزله بین صد تا 140 هزار کشته در پی داشت. بیشتر این تلفات ناشی از آتش‌سوزی گسترده‌ای بود که به دلیل زلزله ایجاد شد. اندکی پس از این زلزله مرگبار، برنامه بازسازی توکیو آغاز شد. این برنامه دربردارنده ساخت شبکه‌های جدید قطار شهری، جاده و پارک‌های مختلف بود. البته وقوع این زلزله، موجب داغ شدن بحث بر سر انتقال پایتخت به شهری دیگر شد. با این حال اندکی پس از شروع برنامه بازسازی، این بحث‌ها هم خاموش شد. شروع جنگ جهانی دوم و حملات مختلف متفقین موجب توقف برنامه بازسازی توکیو شد، اما پس از پایان جنگ این برنامه ادامه یافت. اکنون در شهر توکیو در مکانی که 30 هزار نفر به‌دلیل آتش‌سوزی مهیب ایجادشده جان خود را از دست دادند، پارک یادبودی ساخته شده است.

مکزیکوسیتی 1985: زلزله هولناک نوزدهم سپتامبر 1985 مکزیکوسیتی (پایتخت مکزیک) موجب مرگ بیش از 5000 نفر و آوارگی حدود 180 هزار خانواده شد. این زلزله با بزرگی حدود 8.1 در مقیاس ریشتر، یکی از بزرگ‌ترین زلزله‌های ثبت شده در مناطق دارای جمعیت انسانی در طول تاریخ است. با این‌که مرکز این زلزله حدود 300 کیلومتری شهر مکزیکوسیتی بود، اما طول بازه زمانی این زلزله که حدود سه چهار دقیقه بود، موجب آسیب‌های زیاد به شهر شد. فردای آن روز نیز زلزله‌های دیگری در این شهر به وقوع پیوست که بزرگ‌ترین آن 7.8 در مقیاس ریشتر بود. همچنین آسیب‌های وارد شده به ساختمان‌های حکومتی در این شهر بسیار قابل توجه بود. بازسازی این شهر زلزله‌زده را باید یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های صورت گرفته طی چند دهه اخیر دانست. برنامه‌ریزی خوب و نیز سرعت انجام عملیات بازسازی از ویژگی‌های بارز جان‌دهی دوباره به این شهر بود. تا حدود 14 ماه پس از زلزله، حدود 45 هزار واحد مسکونی برای ساکنان این شهر ساخته شد و این به معنای ساخت 3220 واحد در ماه بود. همکاری میان نهادهای دولتی، شهری و نیز مردم و شرکت‌های خصوصی برای پیشبرد عملیات بازسازی در نوع خود کم‌نظیر بود.

صالح سپهری‌فر / جام‌جم