هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق

پژوهش‌های بسیاری در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی از دیرباز در جهان انجام شده است؛ اما پیدایش روش علمی پژوهشی در کشور ما، پیشینه چندانی ندارد. اگر تصحیح متون تاریخی و ادبی را، نمونه‌ای از این تلاش‌های پژوهشی به شمار آوریم، صد سال اخیر را می‌توان دوره‌ای به نسبت متفاوت و روبه رشد در بازشناسی و به کار بردن روش‌های پژوهشی در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی به حساب آورد.

دانشمندان، ادیبان و پژوهشگران ما، همسو با پیشرفت‌های علمی جامعه پا به عرصه پژوهش گذاشتند و شمار پژوهش‌های آنها در حوزه‌های مختلف از جمله شعر و ادب فارسی، افزایش یافت. بهره‌گیری از روش‌های علمی در پژوهش و کاربرد آن در واکاوی متون فارسی و بازشناسی زبان کهن فارسی و فرآورده‌های فرهنگی و ادبی نیاکان، متاسفانه چندان که باید باشد، بسیار نیست. اهمیت و شناسایی اصول و روش‌های پژوهشی در زمینه‌های مختلف بویژه در علوم انسانی و ادبیات و زبان فارسی، هنوز هم در جامعه ما به‌عنوان یک ضرورت فرهنگی ـ اجتماعی‌ احساس می‌شود.

یکی از هدف‌های پژوهشی، نگهداری آثار ادبی، هنری و نوشته‌های تاریخی و مصون داشتن آنها از دستبردهای استعماری و طمع‌ورزی غاصبان میراث‌های فرهنگی جهانی است؛ پس باید هوشیار باشیم و راه و روش پژوهشگران نامدار و دلسوز جامعه را ادامه دهیم و حین آشنایی با روش‌های نوین پژوهشی، بر تولیدات آثار پژوهشی در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی بیفزاییم.

با کمی دقت و ژرف‌اندیشی،‌ درمی‌یابیم رشد و پیشرفت جهانی و اعتلای فرهنگ انسانی در زمینه‌های مختلف، مرهون تلاش‌های خالصانه پژوهشی و بررسی‌های دقیق علمی چهره‌های برجسته جهانی بوده است. از آنجا که هدف همه پژوهشگران، کشف حقیقت بوده است، برای دستیابی به آن، راه‌های مختلفی را پیش گرفته‌اند. یکی از آن راه‌ها، نزدیک شدن به فهم واژه‌ها و ترکیب‌های زبانی، درک اندیشه‌های کلامی و شناخت منبع الهام‌های شاعرانه و ادیبانه بوده است. عارفان و سالکان اهل طریقت ما هم در دوره حیات پر برکت خود کوشیده‌اند به این مکاشفه‌ها و ادراک‌های معنوی دست یابند و در کوشش‌های پژوهشی و خلاقیت‌های زبانی و معنوی جامعه، شریک باشند.

بصیرت و بینش درونی پژوهشگران ما، در زمینه زبان و شعر و ادب فارسی، همواره راهنمای آنها در رسیدن به درک معنویت آثار و دریافت حقیقت آفرینش‌های فرهنگی و ادبی بوده است. یکی از کسانی که در حقیقت‌یابی و دریافت و ارائه دانش واقعی در زمینه زبان و ادبیات فارسی ما از روش علمی بهره جسته، دکتر محمد معین است؛ کسی که برای یافتن دانش واقعی و حقیقت زبان فارسی و چیستی آثار ادبی و فرهنگی ما،‌ منطقی و اصولی فعالیت کرده است،‌ جمعه‌‌ای که گذشت ساگرد در گذشت این چهره شاخص فرهنگی کشورمان بود که متاسفانه در رسانه‌ها کمتر یادی از او می‌شود.

«طرح دستور زبان فارسی» در چهار جلد، حاصل پژوهش دقیق و علمی آن استاد فرزانه در زبان فارسی و بیانگر دانش و کوشش دلسوزانه او در بازسازی زبان و قاعده‌های دستوری گفتار فارسی است. مقاله‌های پژوهشی استاد در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی، در مجله‌های «دانشکده ادبیات دانشگاه تهران» و دیگر نشریه‌های ادبی و فرهنگی ایرانی و خارجی به چاپ رسیده است.

«دوره کامل فرهنگ فارسی» شامل لغات فارسی، لغات و ترکیبات عربی متداول در زبان فارسی، لغات اروپایی که بتدریج در زبان فارسی وارد شده و اعلام اشخاص و جغرافیایی این فرهنگ، متجاوز از 7900 صفحه و در شش جلد از تالیفات برجسته و مهم این ادیب و پژوهشگر دلسوز زبان فارسی است.

استاد محمد معین، کتاب‌های متعددی هم تصحیح کرده‌اند؛ مانند:

1)‌ «چهار مقاله» نظامی عروضی با شرح لغات و توضیح عبارت‌های مشکل و نسخه بدل‌ها

2)‌ مجموعه اشعار علامه دهخدا با مقدمه و شرح و ترجمه احوال و آثار او

3)‌ «دانشنامه علایی» ابن سینا با حاشیه‌ها و شرح لغات و توضیحات لازم

4)‌ «برهان قاطع» تالیف محمدحسین خلف تبریزی در چهار جلد که نمونه‌ای برجسته و مهم از کارهای پژوهشی استاد در زبان فارسی به حساب می‌آید؛ بویژه، حاشیه‌ها و توضیحاتی که استاد درباره اصل واژه‌ها و اجزای تشکیل‌دهنده آنها نوشته، به‌عنوان یک کتاب ضروری مرجع در زبان فارسی، بسیار سودمند است.

5)‌ «جوامع‌الحکایات» تالیف سدید‌الدین محمد عوفی

6)‌ «عبهرالعاشقین» تالیف روزبهان بقلی شیرازی و ده‌ها اثر دیگر، که همه نشان‌دهنده کوشش‌های دلسوزانه این ادیب فرزانه در زمینه تاریخ، زبان و فرهنگ و ادب سرزمین‌ ما ایران بوده است. از برجستگی‌های پژوهشی دکتر محمد معین در تمام آثار متعدد او، تعیین تاریخ کاربرد واژه‌ها، معنی‌های حقیقی و مجازی و ارائه شاهد برای معنی‌های متعدد آنها در زبان فارسی است.

استاد دکتر محمد معین، پس از سال‌ها تدریس، تحقیق، تالیف و تصنیف، سرانجام در نهم آذر ماه 1345 شمسی در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، دچار بیهوشی و اغما شد و پس از یک دوره پنج ساله بیماری در حالت اغما، در سیزدهم تیر ماه 1350 شمسی در بیمارستان فیروزگر تهران به رحمت ایزدی پیوست و در زادگاه نیاکانی‌اش، آستانه اشرفیه گیلان به خاک سپرده شد.

عبدالحسین موحد / جام‌جم