عصر طلایی جمعیت؛ بزرگ‌ترین فرصت اقتصاد مقاومتی

جمعیت و کیفیت آن، یکی از اصلی‌ترین بایدهای توسعه پایدار است. با این حال هر قدر این جمعیت جوان‌تر، تحصیلکرده‌تر و در سن کارتر باشد، استفاده آن برای فرآیند توسعه بیشتر خواهد بود. اکنون که کشور اجرای برنامه‌ اقتصاد مقاومتی را در دستور کار قرار داده و تمام ارکان قرار است بر این اساس فعالیت کنند، طبیعی است که باید وضع جمعیتی کشور و کیفیت جمعیت را برای تحقق اقتصاد مقاومتی بررسی کرد و سنجید که این مولفه مهم در شرایط کنونی کشور چه وضعی دارد. نگاهی به آخرین آمار موجود درباره جمعیت و ترکیب جمعیتی کشور نشان می‌دهد ایران به تمام معنی در «عصر طلایی جمعیت» به سر می‌برد. به طوری که جمعیت گسترده جوان، تحصیلکرده و آماده فعالیت از ویژگی‌های اساسی جامعه امروز ایران است که فرصت طلایی را برای جهش در اقتصاد ایران به وجود آورده است. نگاهی به آمار و نمودارهای مربوط نیز بخوبی نشانگر این واقعیت است. براساس هرم سنی جمعیت کشور، ایران هم‌اکنون با پدیده تورم جوانی جمعیت مواجه است. یعنی شمار زنان و مردانی که در سن جوانی و در عین حال در سن کار و فعالیت هستند، بیشترین ترکیب جمعیتی را تشکیل می‌دهند. براساس این هرم، بیشترین جمعیت ایران در سنین 20 تا 24 و 25 تا 29 سال هستند و این جمعیت هم شامل زنان و هم شامل مردان است. به زبان علم جمعیت‌شناسی، ایران با پدیده «تورم جوانی جمعیت» روبه‌روست.

از سوی دیگر، بررسی نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 مرکز آمار ایران نشان می‌دهد هم‌اکنون جمعیت صفر تا چهار ساله در ترکیب جمعیتی کشور قابل‌توجه است و این چنین است که ایران ده تا 15 سال آینده با موج دوم افزایش جمعیت یا گشتاوری جمعیت مواجه خواهد شد و شمار جمعیت جوان و آماده به کار آن افزایش چشمگیری خواهد یافت.

فرصت پنجره جمعیتی

از سوی دیگر بررسی‌های آماری نشان می‌دهد ایران در تحقق اقتصاد مقاومتی یک فرصت جمعیتی دیگر نیز در اختیار دارد که به اصطلاح به آن «فرصت پنجره جمعیتی» می‌گویند. در تعریف جمعیت‌شناسی،‌ فرصت پنجره جمعیتی عبارت است از: هنگامی که نسبت جمعیت کودکان صفر تا چهارده ساله به کل جمعیت کشور کمتر از 30 درصد و نسبت جمعیت سالمندان 65 سال و بالاتر به‌کل جمعیت یک کشور کمتر از 15 درصد باشد. نگاهی به‌داده‌های آماری نشان می‌دهد که ایران هم اکنون در شرایط پنجره جمعیتی قرار دارد. در همین حال شانس دیگری که ایران از این جهت دارد این است که این فرصت که از سال 2005 میلادی شروع شده، تا سال 2040 میلادی ادامه خواهد داشت. یعنی ایران فقط 27 سال دیگر برای استفاده از این فرصت جمعیتی زمان دارد و اگر از آن استفاده نکند، مانند بسیاری از کشورهای دیگر باید سال‌ها در انتظار به وجود‌ آمدن آن باشد.

نگاهی به شرایط دیگر کشورهای جهان نشان می‌دهد که شمار معدودی از آنها از فرصت پنجره جمعیتی همانند ایران برخوردارند. به این ترتیب که یا فرصت پنجره جمعیتی آنان پایان یافته است، یا این فرصت هنوز آغاز نشده است یا عمر آن روبه پایان است؛ به عنوان مثال فرصت پنجره جمعیتی ایالات متحده که از سال 1970 شروع شده، فقط یک سال دیگر یعنی در سال 2015 میلادی به پایان می‌رسد. روسیه نیز به عنوان دومین ابرقدرت دنیا چنین وضعی دارد و فرصت پنجره جمعیتی آن در سال 2015 به پایان می‌رسد. جالب است بدانیم ژاپن فرصتش را از سال 1990 پایان یافته دیده و هم اکنون در حال سرمایه‌گذاری برای کسب مجدد آن است که بنابر تغییر الگوهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و بین‌المللی و شاخص جدید ارتباطات جهانی و تاثیرپذیری، معلوم نیست چه زمانی به کف آید. در میان دیگر کشورهای در حال توسعه نیز شاید چند کشور معدود را بتوان یافت که فرصت پنجره جمعیتی‌شان نزدیک به ایران و البته کمتر از آن باشد. یکی از این کشور‌ها هند است. فرصت جمعیتی این کشور که اتفاقا کشور پرجمعیت و پرزاد و ولدی نیز هست از سال 2015 میلادی شروع شده و تا سال 2050 ادامه می‌یابد. کشور دیگر برزیل است که فرصتش از سال 2000 شروع شده و در سال 2030 پایان می‌پذیرد. این چنین است که می‌بینیم جمعیت جوان فعلی کشور که ضمنا از کیفیت بالایی نیز برخوردار است، بهترین زیرساخت را برای تحقق اقتصاد مقاومتی فراهم کرده است؛ زیرساختی که شاید بسیاری از کشورهای جهان در حسرت آن هستند.

کیفیت جمعیت

در همین حال بررسی‌های آماری نشان می‌دهد جمعیت جوان ایران از کیفیت تحصیلی بسیار بالایی نیز برخوردار است که این امر علاوه بر کمیت، بر کیفیت جمعیت به نحو قابل توجهی می‌افزاید: براساس آخرین آمار سال 90، شمار جمعیت محصل کشور 47 درصد است؛ یعنی تقریبا نیمی از جمعیت ایران به نوعی به‌تحصیل مشغولند. آیا یک چنین ترکیب فوق‌العاده‌ای را در دیگر کشورهای جهان می‌توان سراغ گرفت؟ قطعا بسیاری از این کشورها از چنین نعمتی محرومند. در این زمینه نگاهی به شاخص توسعه انسانی که از سوی سازمان ملل متحد تهیه می‌شود، نیز جنبه‌های دیگری از مساله کیفیت نیروی انسانی ایران را به رخ می‌کشد. بر این اساس، روند توسعه انسانی در ایران از بعد سال‌های مورد انتظار تحصیل 14.4 سال است که جزو رتبه‌های انسانی بالا محسوب می‌شود.

توجه داشته باشیم که درجه بسیار بالای توسعه انسانی از این نظر 16.3 سال است که مشاهده می‌شود ایران در رتبه دوم از این نظر قرار دارد. جالب است که این شاخص از سال 2012 یعنی دو سال قبل به طور محسوسی رو به رشد گذاشته که داده‌های آن با داده‌های فرصت پنجره جمعیتی برابری می‌کند.

اینچنین است که باید به مدیران و برنامه‌ریزان اقتصاد ایران یادآوری کرد که کشور در بهترین شرایط از نظر سرمایه انسانی برای تحقق اقتصاد مقاومتی به سر می‌برد و فقط باید از آن استفاده کرد.

به قول حافظ:

آب در کوزه و ما تشنه لبان می‌گردیم

یار در خانه و ما گرد جهان می‌گردیم...

سید‌علی دوستی‌موسوی / گروه اقتصاد