ناکامی 27 ساله برای بازتولید یک اندیشه

شهید بهشتی معتقد بود: «اگر در جامعه‌ای حزب و تشکیلات رسمی نباشد، مسلما در آن جامعه گروه‌هایی پیدا می‌شوند، اطراف هر شخصیت صاحب نفوذی، افراد گرد می‌آیند و به جای آن‌که احزاب و سازمان‌های متشکل باشند، باندهای خطرناک فاقد تشکل و مسئولیت و انضباط تشکیلاتی به وجود می‌آیند که خطرشان برای وحدت چندین درجه بیشتر است.»

هرچند در اصل 26 قانون اساسی جمهوری اسلامی به صراحت از تشکیل حزب و عضویت در آن یاد شده است، اما هستند کسانی که حزب را به رسمیت نمی‌شناسند، با آن مخالفت می‌ورزند و باید قبول کنیم شهید بهشتی شجاعت فراوانی داشت که در ابتدای پیروزی انقلاب «حزب جمهوری اسلامی» را تشکیل داد.

ماجرای تأسیس حزب جمهوری اسلامی

شهید بهشتی نیازهای دوره تشکیل حکومت اسلامی را می‌شناخت و تشکل و حزب را در مسیر پاسخگویی به نیازهای زمان برقراری حکومت اسلامی معنا می‌کرد.

از این‌رو، یک هفته از پیروزی انقلاب نگذشته بود که در 29 بهمن 1357، شماری از برجسته‏ترین شخصیت‏های علمی، مذهبی و سیاسی ایران که در پیروزی آن نقش مهمی داشتند و از یاران نزدیک امام (ره) محسوب می‏شدند، حزب جمهوری اسلامی را تأسیس کردند.

پس از اعلام تاسیس، پرسشنامه و برگه درخواست عضویت به همراه طرح اساسنامه و مرامنامه حزب در سطح وسیع پخش شد و حزب شروع به عضوگیری کرد. به گفته رهبران حزب، در روز اول ثبت نام، بیش از 80 هزار نفر برای عضویت، به مراکز حزب در سراسر کشور مراجعه کردند.

دکتر باهنر، صد روز پس از تأسیس حزب، مواضع آن را در مسائل سیاسی، اعتقادی، اقتصادی و فرهنگی تشریح کرد و تعداد اعضای حزب را تا آن روز، دو میلیون نفر ذکر کرد.

هدف این حزب، ایجاد یکپارچگی و همکاری هرچه بیشتر نیروهای وفادار به انقلاب اسلامی، سامان ‏بخشیدن به حکومت اسلامی و پایه‏گذاری دولت جمهوری اسلامی طبق قانون اساسی بود.

در بین نخستین مؤسسان حزب جمهوری اسلامی، حضرات آیات شهید سیدمحمد حسینی بهشتی، سیدعلی خامنه‏ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی و حجت‌الاسلام و‌المسلمین محمدجواد باهنر حضور داشتند.

آنان با همفکری و همکاری شماری دیگر از نیروهای انقلابی توانستند در دوره‏ای حساس و سرنوشت‏ساز از تاریخ انقلاب اسلامی در تدوین قانون اساسی و تشکیل ارکان نظام اسلامی، دفاع از مبانی فکری جمهوری اسلامی و تبیین اندیشه‏ها و برنامه‏های مترقی اسلام برای رشد و کمال جامعه اسلامی و نظام مردسالاری دینی در برابر اندیشه‏های مارکسیستی، لیبرالی و ملی‏گرایی، نقشی مهم ایفا کنند.

از همین رو، احزاب و گروه‏های منحرف و وابسته به بیگانگان و پشتیبانان خارجی آنان با حزب جمهوری اسلامی و رهبران آن به مخالفت پرداخته و در دفعات متعدد، افراد مهم و موثر حزب را به شهادت رساندند.

آیت‌الله بهشتی نیز درباره مهم‌ترین کارکردهای حزب جمهوری اسلامی در یک سال اولیه پیدایش آن می‌گوید: شکستن این طلسم که مسلمان‌ها قادر به داشتن تشکیلات حزبی اجتماعی و سیاسی اسلامی برخاسته از توده مردم، آن هم با شرکت فعال روحانیت نیستند با سازماندهی حزب و به وجود آمدن ائتلاف بزرگ بین نیروهای خط امام اتفاق افتاد.

همچنین نقش مهم حزب در تصویب اصول قانون اساسی بویژه اصول اقتصادی، قضایی و بخصوص اصل 110 (ولایت فقیه) مشارکت اساسی در برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی و قانون اساسی و انتخابات مجلس شورای اسلامی، تاسیس و راه‌اندازی واحدهای مختلفی چون انتشارات، کارگری، دانشجویی، بانوان، اصناف، مهندسان و پزشکان برای ساماندهی و انسجام تشکیلاتی به اقشار و صنوف مختلف برای تداوم دستاوردهای انقلاب را باید ازجمله کارکردهای مهم حزب دانست. همچنان که نقش ائتلافی حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز در بدو پیروزی انقلاب بسیار حساس و تعیین‌کننده بود.

همچنین موضعگیری‌های صریح و روشن و نیز افشاگری درباره برخی مواضع لیبرال‌ها و تفکرهای التقاطی را باید ازجمله اقدامات موثر حزب جمهوری اسلامی برشمرد.

با وجود این، حزب در یازدهم خرداد 1366 به درخواست اعضای شورای مرکزی آن و موافقت امام خمینی(ره)، فعالیت‏های خود را رسما تعطیل کرد.

دلیل تعطیلی حزب جمهوری چه بود؟

اما اصلی‌ترین دلیل تعطیلی این حزب را ضعف در سازماندهی و آموزش منظم ایدئولوژیک و سیاسی به‌دلیل گستردگی بی‌رویه دفاتر و افزایش نیروها و نیز نبود فرصت کافی و حجم زیاد کارها و مسئولیت‌های رهبران حزب می‌دانند. همچنین به دلیل کثرت اشتغالات رهبران حزب که رهبران انقلاب نیز بودند، خلأها و نیازهای اساسی حزب و کادرهای حزبی تأمین نمی‌شد و شهادت رهبران حزب ـ که جمعی از اعضای شورای مرکزی در جریان حادثه هفتم تیر و سایر توطئه‌های گروهک تروریستی منافقین به شهادت رسیدند ـ موجب افت شدید حزب شد.

در ادامه، اختلاف‌نظرهایی به وجود آمد که در نهایت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی، دو تن از موسسان حزب طی نامه‌ای به امام(ره) ضمن بر شمردن خدمات این تشکل اعلام کردند «ادامه کار آن در شرایط کنونی بهانه‌ای برای ایجاد اختلاف و دودستگی و موجب خدشه در وحدت و انسجام ملت» است و خواهان موافقت امام خمینی(ره) برای تعطیلی حزب شدند که با موافقت امام(ره)، پرونده فراگیرترین حزب سیاسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسته شد.

ظهور احزاب شب انتخاباتی

در این سال‌ها به عقیده بسیاری از صاحبنظران سیاسی، احزاب در ایران کارکرد تشکیلاتی خود را از دست داده و به صورت منسجم فعالیت نمی‌کنند و تنها به احزاب شب انتخاباتی تبدیل شده‌اند که شاهد ظهور و بروز آنها همزمان با آغاز تبلیغات انتخاباتی هستیم که پس از انتخابات از صحنه سیاسی کشور یا به طور کامل خارج می‌شوند یا تنها در ایامی خاص مانند 22 بهمن، روز قدس و.... به صدور بیانیه‌های موضوعی بسنده می‌کنند.

از سوی دیگر، مساله‌ای که طی چند سال گذشته در ادبیات سیاسی و همچنین فضای رسانه‌ای به گوش می‌رسد، مساله احزاب دولت ساخته است؛ احزابی که با تجمع چند نفر و پس از پیروزی دولت‌ها شکل می‌گیرند که بعضا عمر آنها نیز با پایان یافتن یک دولت و روی کار آمدن دولت جدید پایان می‌پذیرد. این در حالی است که براساس تعاریف تئوری، احزاب سیاسی غالبا باید به صورت مستقل یا ائتلافی، دولتی را به وجود آورند که در قبال عملکرد آن پاسخگو باشند.

در بیست و چهارم خرداد 92 هم شاهد پدیده جدیدی در عرصه سیاسی ایران بودیم و حسن روحانی با شعار اعتدال که به تعبیری همان اصلاحات اصولگرایانه یا اصولگرایی اصلاح‌طلبانه بود پا در عرصه رقابت با نامزدهایی گذاشت که هرکدام از آنها نماینده طیفی از دو جریان اصلی کشور یعنی اصلاح‌طلبی و اصولگرایی بودند.

از آنجا که احزاب سیاسی کشور در گذشته با تندروی و کندروی نتوانسته بودند انتظارات مردم را برآورده کنند، شعار اعتدال و تاکید بر استفاده از عناصر جناح‌ها و گروه‌های مختلف در عرصه مدیریت کشور باعث اعتماد مردم به روحانی و پیروزی او در انتخابات شد.

در حال حاضر که خانه احزاب در تعطیلی به سر می‌برد و جلسات آن تشکیل نمی‌شود، وزارت کشور، مسئولیت ساماندهی احزاب را به عهده گرفته و نشست‌هایی با احزاب و گروه‌های سیاسی برگزار کرده است.

با این حال سوالی که مطرح می‌شود این است که امروز که 27 سال از تعطیلی حزبی فراگیر همچون حزب جمهوری اسلامی می‌گذرد، با توجه به ضعف نظام حزبی در ایران آیا می‌توان این حزب را که میراث شهید بهشتی بود، بازتولید یا در قالب حزبی دیگر با همان ویژگی‌های حزب جمهوری اسلامی به وجود آورد و اگر روزی دلیل تاسیس حزب جمهوری اسلامی، کادرسازی برای نظام بعد از پیروزی انقلاب مطرح می‌شد، امروز نیز بتوانیم در عرصه مدیریت کشور با تربیت مدیران انقلابی و معتقد به نظام جمهوری اسلامی، چشم به فرداهای روشن ایران اسلامی داشته باشیم.

منابع:

ـ مرکز اسناد انقلاب اسلامی

ـ جاودانه تاریخ، آشنایی با افکار و اندیشه‌های شهید مظلوم آیت‌الله بهشتی، ش ۳ انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۳۸۰

عبدالله احمدی / جام‌جم